چون بگویم چونی ای محنت کشم ** او بخواهد گفت نیکم یا خوشم‌‌

من بگویم شکر چه خوردی ابا ** او بگوید شربتی یا ماشبا 3365

من بگویم صحه نوشت کیست آن ** از طبیبان پیش تو گوید فلان‌‌

من بگویم بس مبارک پاست او ** چون که او آمد شود کارت نکو

پای او را آزمودستیم ما ** هر کجا شد می‌‌شود حاجت روا

این جوابات قیاسی راست کرد ** پیش آن رنجور شد آن نیک مرد

گفت چونی گفت مردم گفت شکر ** شد از این رنجور پر آزار و نکر 3370

کین چه شکر است او مگر با ما بد است ** کر قیاسی کرد و آن کژ آمده ست‌‌

بعد از آن گفتش چه خوردی گفت زهر ** گفت نوشت باد افزون گشت قهر

بعد از آن گفت از طبیبان کیست او ** کاو همی‌‌آید به چاره پیش تو

گفت عزراییل می‌‌آید برو ** گفت پایش بس مبارک شاد شو

کر برون آمد بگفت او شادمان ** شکر کش کردم مراعات این زمان‌‌ 3375

گفت رنجور این عدوی جان ماست ** ما ندانستیم کاو کان جفاست‌‌

خاطر رنجور جویان صد سقط ** تا که پیغامش کند از هر نمط

چون کسی کاو خورده باشد آش بد ** می‌‌بشوراند دلش تا قی کند

کظم غیظ این است آن را قی مکن ** تا بیابی در جزا شیرین سخن‌‌

چون نبودش صبر می‌‌پیچید او ** کاین سگ زن روسپی حیز کو 3380

تا بریزم بر وی آن چه گفته بود ** کان زمان شیر ضمیرم خفته بود

چون عیادت بهر دل آرامی است ** این عیادت نیست دشمن کامی است‌‌

تا ببیند دشمن خود را نزار ** تا بگیرد خاطر زشتش قرار

بس کسان کایشان ز طاعت گمره‌‌اند ** دل به رضوان و ثواب آن دهند

خود حقیقت معصیت باشد خفی ** بس کدر کان را تو پنداری صفی‌‌ 3385

همچو آن کر که همی‌‌پنداشته ست ** کو نکویی کرد و آن بر عکس جست‌‌

او نشسته خوش که خدمت کرده‌‌ام ** حق همسایه به جا آورده‌‌ام‌‌

بهر خود او آتشی افروخته ست ** در دل رنجور و خود را سوخته ست‌‌

فاتقوا النار التی أوقدتم ** إنکم فی المعصیة ازددتم‌‌

گفت پیغمبر به یک صاحب ریا ** صل إنک لم تصل یا فتی‌‌ 3390

از برای چاره‌‌ی این خوفها ** آمد اندر هر نمازی اهدنا

کاین نمازم را میامیز ای خدا ** با نماز ضالین و اهل ریا

از قیاسی که بکرد آن کر گزین ** صحبت ده ساله باطل شد بدین‌‌

خاصه ای خواجه قیاس حس دون ** اندر آن وحیی که هست از حد فزون‌‌

گوش حس تو به حرف ار در خور است ** دان که گوش غیب گیر تو کر است‌‌ 3395

اول کسی که در مقابله‌‌ی نص قیاس آورد ابلیس بود

اول آن کس کاین قیاسکها نمود ** پیش انوار خدا ابلیس بود

گفت نار از خاک بی‌‌شک بهتر است ** من ز نار و او ز خاک اکدر است‌‌

پس قیاس فرع بر اصلش کنیم ** او ز ظلمت ما ز نور روشنیم‌‌

گفت حق نی بل که لا انساب شد ** زهد و تقوی فضل را محراب شد

این نه میراث جهان فانی است ** که به انسابش بیابی جانی است‌‌ 3400

بلکه این میراثهای انبیاست ** وارث این جانهای اتقیاست‌‌

پور آن بو جهل شد مومن عیان ** پور آن نوح نبی از گمرهان‌‌

زاده‌‌ی خاکی منور شد چو ماه ** زاده‌‌ی آتش تویی رو رو سیاه‌‌

این قیاسات و تحری روز ابر ** یا به شب مر قبله را کرده ست حبر

لیک با خورشید و کعبه پیش رو ** این قیاس و این تحری را مجو 3405

کعبه نادیده مکن رو زو متاب ** از قیاس الله أعلم بالصواب‌‌

چون صفیری بشنوی از مرغ حق ** ظاهرش را یاد گیری چون سبق‌‌

وانگهی از خود قیاساتی کنی ** مر خیال محض را ذاتی کنی‌‌

اصطلاحاتی است مر ابدال را ** که نباشد ز آن خبر اقوال را

منطق الطیری به صوت آموختی ** صد قیاس و صد هوس افروختی‌‌ 3410

همچو آن رنجور دلها از تو خست ** کر به پندار اصابت گشته مست‌‌

کاتب آن وحی ز آن آواز مرغ ** برده ظنی کاو بود همباز مرغ‌‌

مرغ پری زد مر او را کور کرد ** نک فرو بردش به قعر مرگ و درد