تا ببیند دشمن خود را نزار ** تا بگیرد خاطر زشتش قرار

بس کسان کایشان ز طاعت گمره‌‌اند ** دل به رضوان و ثواب آن دهند

خود حقیقت معصیت باشد خفی ** بس کدر کان را تو پنداری صفی‌‌ 3385

همچو آن کر که همی‌‌پنداشته ست ** کو نکویی کرد و آن بر عکس جست‌‌

او نشسته خوش که خدمت کرده‌‌ام ** حق همسایه به جا آورده‌‌ام‌‌

بهر خود او آتشی افروخته ست ** در دل رنجور و خود را سوخته ست‌‌

فاتقوا النار التی أوقدتم ** إنکم فی المعصیة ازددتم‌‌

گفت پیغمبر به یک صاحب ریا ** صل إنک لم تصل یا فتی‌‌ 3390

از برای چاره‌‌ی این خوفها ** آمد اندر هر نمازی اهدنا

کاین نمازم را میامیز ای خدا ** با نماز ضالین و اهل ریا

از قیاسی که بکرد آن کر گزین ** صحبت ده ساله باطل شد بدین‌‌

خاصه ای خواجه قیاس حس دون ** اندر آن وحیی که هست از حد فزون‌‌

گوش حس تو به حرف ار در خور است ** دان که گوش غیب گیر تو کر است‌‌ 3395

اول کسی که در مقابله‌‌ی نص قیاس آورد ابلیس بود

اول آن کس کاین قیاسکها نمود ** پیش انوار خدا ابلیس بود

گفت نار از خاک بی‌‌شک بهتر است ** من ز نار و او ز خاک اکدر است‌‌

پس قیاس فرع بر اصلش کنیم ** او ز ظلمت ما ز نور روشنیم‌‌

گفت حق نی بل که لا انساب شد ** زهد و تقوی فضل را محراب شد

این نه میراث جهان فانی است ** که به انسابش بیابی جانی است‌‌ 3400

بلکه این میراثهای انبیاست ** وارث این جانهای اتقیاست‌‌

پور آن بو جهل شد مومن عیان ** پور آن نوح نبی از گمرهان‌‌

زاده‌‌ی خاکی منور شد چو ماه ** زاده‌‌ی آتش تویی رو رو سیاه‌‌

این قیاسات و تحری روز ابر ** یا به شب مر قبله را کرده ست حبر

لیک با خورشید و کعبه پیش رو ** این قیاس و این تحری را مجو 3405

کعبه نادیده مکن رو زو متاب ** از قیاس الله أعلم بالصواب‌‌

چون صفیری بشنوی از مرغ حق ** ظاهرش را یاد گیری چون سبق‌‌

وانگهی از خود قیاساتی کنی ** مر خیال محض را ذاتی کنی‌‌

اصطلاحاتی است مر ابدال را ** که نباشد ز آن خبر اقوال را

منطق الطیری به صوت آموختی ** صد قیاس و صد هوس افروختی‌‌ 3410

همچو آن رنجور دلها از تو خست ** کر به پندار اصابت گشته مست‌‌

کاتب آن وحی ز آن آواز مرغ ** برده ظنی کاو بود همباز مرغ‌‌

مرغ پری زد مر او را کور کرد ** نک فرو بردش به قعر مرگ و درد

هین به عکسی یا به ظنی هم شما ** در میفتید از مقامات سما

گر چه هاروتید و ماروت و فزون ** از همه بر بام نحن الصافون‌‌ 3415

بر بدیهای بدان رحمت کنید ** بر منی و خویش بینی کم تنید

هین مبادا غیرت آید از کمین ** سر نگون افتید در قعر زمین‌‌

هر دو گفتند ای خدا فرمان تراست ** بی‌‌امان تو امانی خود کجاست‌‌

این همی‌‌گفتند و دلشان می‌‌طپید ** بد کجا آید ز ما نعم العبید

خار خار دو فرشته هم نهشت ** تا که تخم خویش بینی را نکشت‌‌ 3420

پس همی‌‌گفتند کای ارکانیان ** بی‌‌خبر از پاکی روحانیان‌‌

ما بر این گردون تتقها می‌‌تنیم ** بر زمین آییم و شادروان زنیم‌‌

عدل توزیم و عبادت آوریم ** باز هر شب سوی گردون بر پریم‌‌

تا شویم اعجوبه‌‌ی دور زمان ** تا نهیم اندر زمین امن و امان‌‌

آن قیاس حال گردون بر زمین ** راست ناید فرق دارد در کمین‌‌ 3425

در بیان آن که حال خود و مستی خود پنهان باید داشت از جاهلان‌‌

بشنو الفاظ حکیم پرده‌‌ای ** سر همانجا نه که باده خورده‌‌ای‌‌

چون که از میخانه مستی ضال شد ** تسخر و بازیچه‌‌ی اطفال شد

می‌‌فتد او سو به سو بر هر رهی ** در گل و می‌‌خنددش هر ابلهی‌‌

او چنین و کودکان اندر پی‌‌اش ** بی‌‌خبر از مستی و ذوق می‌‌اش‌‌

خلق اطفال‌‌اند جز مست خدا ** نیست بالغ جز رهیده از هوا 3430

گفت دنیا لعب و لهو است و شما ** کودکید و راست فرماید خدا

از لعب بیرون نرفتی کودکی ** بی‌‌ذکات روح کی باشد ذکی‌‌