کاین سبب را آن سبب آورد پیش ** بی‌‌سبب کی شد سبب هرگز ز خویش‌‌

Çünkü bu sebebi o sebep olmaksızın zuhura getirmiştir. Zâhiri sebep, hakikî sebep olmaksızın kendi kendine nasıl meydana gelir?

و آن سببها کانبیا را رهبر است ** آن سببها زین سببها برتر است‌‌

Enbiyaya rehber olan o sebepler, bu sebeplerden daha yüksektir.

این سبب را آن سبب عامل کند ** باز گاهی بی‌‌بر و عاطل کند 845

Bu sebebi müessir bir hale getiren o sebeptir. Bazen da olur ki semeresiz ve âtıl kılar, hükümsüz bırakır.

این سبب را محرم آمد عقلها ** و آن سببها راست محرم انبیا

Bu sebebe akıllar mahremdir. O sebeplerin mahremi de enbiyadır.

این سبب چه بود به تازی گو رسن ** اندر این چه این رسن آمد به فن‌‌

Arapça olan bu sebep ne demektir? Cevab ver ki resendir, iptir. O ip, bir kuyuya fen ile sarkıtılmıştır (T.M. 844)

گردش چرخه رسن را علت است ** چرخه گردان را ندیدن زلت است‌‌

Çıkrığın dönmesi, ipin sarılıp koy verilmesine sebeptir. Fakat çıkrığı döndüreni görmemek hatadır.

این رسنهای سببها در جهان ** هان و هان زین چرخ سر گردان مدان‌‌

Dünyada bu sebep iplerini, sakın ha, sakın ha… bu başı dönmüş felekten bilme,

تا نمانی صفر و سر گردان چو چرخ ** تا نسوزی تو ز بی‌‌مغزی چو مرخ‌‌ 850

Ki felek gibi bomboş ve sersem bir halde kalmayasın; akılsızlıktan çıra gibi yanmayasın!

باد آتش می‌‌خورد از امر حق ** هر دو سر مست آمدند از خمر حق‌‌

Rüzgâr Hal’kın emriyle ateş olur; her ikisi de Tanrı şarabıyla sarhoş olmuşlardır.

آب حلم و آتش خشم ای پسر ** هم ز حق بینی چو بگشایی بصر

Ey oğul! Eğer gözünü açarsan hilim suyunun da, hışım ateşinin de Hak’tan olduğunu görürsün.

گر نبودی واقف از حق جان باد ** فرق کی کردی میان قوم عاد

Rüzgârın canı Hakk’a vâkıf olmasaydı, Âd kavmini(müminlerden) nasıl ayırt ederdi?

قصه‌‌ی باد که در عهد هود علیه السلام قوم عاد را هلاک کرد

Hûd Aleyhisselâm zamanında Âd kavmini helâk eden rüzgârın hikâyesi

هود گرد مومنان خطی کشید ** نرم می‌‌شد باد کانجا می‌‌رسید

Hûd, müminlerin bulundukları yerin çevresine bir çizgi çizdi. Rüzgâr, o araya gelince hafif ve lâtif bir halde esiyordu.

هر که بیرون بود ز آن خط جمله را ** پاره پاره می‌‌گسست اندر هوا 855

Çizgiden dışarıda olanların hepsini, havada parça parça ediyordu.

همچنین شیبان راعی می‌‌کشید ** گرد بر گرد رمه خطی پدید

Şeybân-ı Râî de sürünün etrafında böyle apaçık bir çizgi çekerdi.

چون به جمعه می‌‌شد او وقت نماز ** تا نیارد گرگ آن جا ترک تاز

Cuma günü, namaz vakti Cuma namazına gidince kurtlar sürüye saldırmasın, yağmalamasınlar diye böyle yapardı.

هیچ گرگی در نرفتی اندر آن ** گوسفندی هم نگشتی ز آن نشان‌‌

Hiçbir kurt, çizgiden içeri girmezdi. Hiçbir koyun da çizgi dışına çıkmazdı.

باد حرص گرگ و حرص گوسفند ** دایره‌‌ی مرد خدا را بود بند

Tanrı erinin dairesi, kurdun hırs yeline de set ve mânia olmuştu, koyunun hırs yeline de.

همچنین باد اجل با عارفان ** نرم و خوش همچون نسیم یوسفان‌‌ 860

Böylece ecel rüzgârı da ariflere gül bahçelerinden esip gelen rüzgâr gibi lâtif ve hoştur.

آتش ابراهیم را دندان نزد ** چون گزیده‌‌ی حق بود چونش گزد

Ateş, İbrahim’e diş geçiremedi. Çünkü Tanrı seçilmişiydi, onu nasıl ısırabilir?

ز آتش شهوت نسوزد اهل دین ** باقیان را برده تا قعر زمین‌‌

Din erbabı da şehvet ateşinden yanmaz; hâlbuki başkalarını tâ yerin dibine geçirmiştir.

موج دریا چون به امر حق بتاخت ** اهل موسی را ز قبطی واشناخت‌‌

Deniz dalgası Tanrı fermanıyla koşunca Mûsâ kavmini Kıptilerden ayırt etti.

خاک قارون را چو فرمان در رسید ** با زر و تختش به قعر خود کشید

Tanrı fermanı erişince toprak, Karun’u altınlarıyla, tahtıyla tâ dibine çekti.

آب و گل چون از دم عیسی چرید ** بال و پر بگشاد مرغی شد پرید 865

Su ile toprak, İsa’nın nefeslerinden gıdalanınca kol kanat açtı, kuş olup uçtu.

هست تسبیحت بخار آب و گل ** مرغ جنت شد ز نفخ صدق دل‌‌

Tanrı’yı tesbih etmen, su ve topraktan meydana gelmiş olan cesedinden çıkan bir buhardan, bir nefesten ibarettir. Fakat gönül doğruluğu yüzünden cennet kuşu olmuş, oraya uçup gitmiştir.

کوه طور از نور موسی شد به رقص ** صوفی کامل شد و رست او ز نقص‌‌

Tûr dağı, Mûsâ nurundan raksa geldi, kâmil bir sûfi oldu, noksandan kurtuldu.

چه عجب گر کوه صوفی شد عزیز ** جسم موسی از کلوخی بود نیز

Dağ bir aziz sûfi olursa şaşılacak ne var? Mûsâ’nın cismi de bir kemik parçasından ibaretti.

طنز و انکار کردن پادشاه جهود و قبول نکردن نصیحت خاصان خویش‌‌

Yahudi padişahının bu söze ehemmiyet vermeyip inkâr etmesi, kendisine nasihat edenlerin nasihatlerini kabul etmemesi

این عجایب دید آن شاه جهود ** جز که طنز و جز که انکارش نبود

O Yahudi padişahı bu acayip mucizeleri gördü. Fakat ancak taan ve inkârda bulundu.

ناصحان گفتند از حد مگذران ** مرکب استیزه را چندین مران‌‌ 870

Nasihatçiler: “İşi haddinden ileri götürme, inat hayvanını bu kadar ileri sürme” dediler.

ناصحان را دست بست و بند کرد ** ظلم را پیوند در پیوند کرد

Nasihatçilerin ellerini bağlayıp hapsetti. Zulmünü birbirine uladı (biteviye ve daha fazla zulmeder oldu).

بانگ آمد کار چون اینجا رسید ** پای دار ای سگ که قهر ما رسید

“Madem iş bu dereceye vardı. Ey köpek, sabret; kahrımız erişti!” diye bir ses geldi.

بعد از آن آتش چهل گز بر فروخت ** حلقه گشت و آن جهودان را بسوخت‌‌

Ondan sonra ateş kırk arşın alevlendi; bir halka teşkil etti ve o Yahudileri yaktı.

اصل ایشان بود آتش ابتدا ** سوی اصل خویش رفتند انتها

Onların asılları önceden de ateşti; sonunda da asıllarına gittiler.

هم ز آتش زاده بودند آن فریق ** جزوها را سوی کل باشد طریق‌‌ 875

Zaten zümre ateşten doğmuştu. Cüzüler kül tarafına yol alır, o tarafa giderler.

آتشی بودند مومن سوز و بس ** سوخت خود را آتش ایشان چو خس‌‌

Onlar ancak mümini yakan bir ateştiler. Kendilerini kendi ateşleri çerçöp gibi yaktı.

آن که بوده ست امه الهاویه ** هاویه آمد مر او را زاویه‌‌

Anası(mayası) Hâviye olan kimsenin mekânı, ancak Hâviyedir.

مادر فرزند جویان وی است ** اصلها مر فرعها را در پی است‌‌

Çocuk anası, onu arar; asıllar, mutlaka feri’leri izler.

آب اندر حوض اگر زندانی است ** باد نشفش می‌‌کند کار کانی است‌‌

Su, havuz içinde zindanda mahpus gibidir ama hava onu çeker. Zira su, erkâna mensuptur (dört erkân denen hava, ateş, su ve topraktandır. Havanın feri’dir).

می‌‌رهاند می‌‌برد تا معدنش ** اندک اندک تا نبینی بردنش‌‌ 880

Onu havuzdan kurtarır, madenine azar azar götürür ki sen götürdüğünü görmeyesin. (fırat)

وین نفس جانهای ما را همچنان ** اندک اندک دزدد از حبس جهان‌‌

Bu nefes alıp vermek de bizim hayatımızı azar azar cihan mahbesinden çalar. (T.M. 876)

تا إلیه یصعد أطیاب الکلم ** صاعدا منا إلی حیث علم‌‌

Sözlerin temizleri, bizden çıkarak ona yükselir, ondan başkasının bilmediği yere kadar varır.

ترتقی أنفاسنا بالمنتقی ** متحفا منا إلی دار البقا

Nefeslerimiz, temizlik sebebiyle bizden hediye olarak beka yurduna yücelir.

ثم تاتینا مکافات المقال ** ضعف ذاک رحمة من ذی الجلال‌‌

Sonra ululuk sahibi Tanrı’dan, ancak rahmet olarak sözlerimizin mükâfatı, iki misli bize gelir;

ثم یلجینا الی امثالها ** کی ینال العبد مما نالها 885

Sonradan kul nail olduğu şeylere bir daha nail olsun diye bizi, yine o güzel sözlere sevk eder, yine bize o çeşit sözler söyletir.

هکذا تعرج و تنزل دایما ** ذا فلا زلت علیه قائما

İşte böylece en güzel sözleri söyledikçe hep böyle sözlerin çıkmakta, Tanrı rahmeti inmektedir ve bu iki hal sende daimîdir.

پارسی گوییم یعنی این کشش ** ز آن طرف آید که آمد آن چشش‌‌

Fârisî söyleyelim: Bu şevk ve cezbe, o zevkin geldiği taraftan gelir.

چشم هر قومی به سویی مانده است ** کان طرف یک روز ذوقی رانده است‌‌

Her kavmin gözü, bir günceğiz zevk sürdüğü cihette kalmıştır.

ذوق جنس از جنس خود باشد یقین ** ذوق جزو از کل خود باشد ببین‌‌

Yakînen her cinsin zevki kendi cinsiyledir. Bak; cüz’ün zevki kendi küllünden olur.

یا مگر آن قابل جنسی بود ** چون بدو پیوست جنس او شود 890

Yahut o şey, bir cinse katılma kabiliyetinde olur da ona erişince o cinsten oluverir.

همچو آب و نان که جنس ما نبود ** گشت جنس ما و اندر ما فزود

Su ve ekmek gibi ki bizim cinsimiz değilken bizim cinsimizden oluverdi ve vücudumuzu besledi, kuvvetimizi arttırdı.

نقش جنسیت ندارد آب و نان ** ز اعتبار آخر آن را جنس دان‌‌

Su ve ekmeğin sûreta bizimle cinsiyeti yoktur ama sonucu bakımından onu cinsimiz bil.