می‌‌رهاند می‌‌برد تا معدنش ** اندک اندک تا نبینی بردنش‌‌

می‌‌رهاند می‌‌برد تا معدنش ** اندک اندک تا نبینی بردنش‌‌ 880

Onu havuzdan kurtarır, madenine azar azar götürür ki sen götürdüğünü görmeyesin. (fırat)

وین نفس جانهای ما را همچنان ** اندک اندک دزدد از حبس جهان‌‌

Bu nefes alıp vermek de bizim hayatımızı azar azar cihan mahbesinden çalar. (T.M. 876)

تا إلیه یصعد أطیاب الکلم ** صاعدا منا إلی حیث علم‌‌

Sözlerin temizleri, bizden çıkarak ona yükselir, ondan başkasının bilmediği yere kadar varır.

ترتقی أنفاسنا بالمنتقی ** متحفا منا إلی دار البقا

Nefeslerimiz, temizlik sebebiyle bizden hediye olarak beka yurduna yücelir.

ثم تاتینا مکافات المقال ** ضعف ذاک رحمة من ذی الجلال‌‌

Sonra ululuk sahibi Tanrı’dan, ancak rahmet olarak sözlerimizin mükâfatı, iki misli bize gelir;

ثم یلجینا الی امثالها ** کی ینال العبد مما نالها 885

Sonradan kul nail olduğu şeylere bir daha nail olsun diye bizi, yine o güzel sözlere sevk eder, yine bize o çeşit sözler söyletir.

هکذا تعرج و تنزل دایما ** ذا فلا زلت علیه قائما

İşte böylece en güzel sözleri söyledikçe hep böyle sözlerin çıkmakta, Tanrı rahmeti inmektedir ve bu iki hal sende daimîdir.

پارسی گوییم یعنی این کشش ** ز آن طرف آید که آمد آن چشش‌‌

Fârisî söyleyelim: Bu şevk ve cezbe, o zevkin geldiği taraftan gelir.

چشم هر قومی به سویی مانده است ** کان طرف یک روز ذوقی رانده است‌‌

Her kavmin gözü, bir günceğiz zevk sürdüğü cihette kalmıştır.

ذوق جنس از جنس خود باشد یقین ** ذوق جزو از کل خود باشد ببین‌‌

Yakînen her cinsin zevki kendi cinsiyledir. Bak; cüz’ün zevki kendi küllünden olur.

یا مگر آن قابل جنسی بود ** چون بدو پیوست جنس او شود 890

Yahut o şey, bir cinse katılma kabiliyetinde olur da ona erişince o cinsten oluverir.

همچو آب و نان که جنس ما نبود ** گشت جنس ما و اندر ما فزود

Su ve ekmek gibi ki bizim cinsimiz değilken bizim cinsimizden oluverdi ve vücudumuzu besledi, kuvvetimizi arttırdı.

نقش جنسیت ندارد آب و نان ** ز اعتبار آخر آن را جنس دان‌‌

Su ve ekmeğin sûreta bizimle cinsiyeti yoktur ama sonucu bakımından onu cinsimiz bil.

ور ز غیر جنس باشد ذوق ما ** آن مگر مانند باشد جنس را

Eğer, bizimle cins olanlardan başka bir şeyden zevk alıyorsak o da ancak bizimle cinsiyeti olana benzer bir şeydir.

آن که مانند است باشد عاریت ** عاریت باقی نماند عاقبت‌‌

Cinse benzeyenden alınan zevk, dimî değildir. O zevk âriyettir. Âriyet nesne ise akıbet baki kalmaz.

مرغ را گر ذوق آید از صفیر ** چون که جنس خود نیابد شد نفیر 895

Kuşa, ıslıktan zevk gelirse de cinsini bulamayınca ok gibi uçar gider.

تشنه را گر ذوق آید از سراب ** چون رسد در وی گریزد جوید آب‌‌

Susuz kimseye seraptan zevk gelir, fakat ona erişince kaçar ve yine su arar.

مفلسان هم خوش شوند از زر قلب ** لیک آن رسوا شود در دار ضرب‌‌

Müflisler kalp altından hoşlanırlarsa da, o altın darphanede rüsvay olur.

تا زر اندودیت از ره نفگند ** تا خیال کژ ترا چه نفگند

Dikkat et; altın suyu ile boyaman seni yoldan alıkoymasın! Dikkat et; bâtıl hayal seni kuyuya düşürmesin!

از کلیله باز جو آن قصه را ** و اندر آن قصه طلب کن حصه را

Kelile’den bu hikâyeyi oku ve o kıssadan hisse almaya bak!

بیان توکل و ترک جهد گفتن نخجیران به شیر

Av hayvanlarının aslana, tevekkül edip çalışmayı terk etmesini söylemeleri

طایفه‌‌ی نخجیر در وادی خوش ** بودشان از شیر دایم کش مکش‌‌ 900

Güzel bir derede av hayvanları, aslan korkusundan ıstırap içindeydiler.

بس که آن شیر از کمین درمی‌‌ربود ** آن چرا بر جمله ناخوش گشته بود

Çünkü aslan, daima pusudan çıkıp birisini kapmaktaydı. O otlak bu yüzden hepsine fena geliyordu.

حیله کردند آمدند ایشان بشیر ** کز وظیفه ما ترا داریم سیر

Hileye başvurdular; aslanın huzuruna geldiler. “Biz sana gündelikle yiyecek verip doyuralım,

بعد از این اندر پی صیدی میا ** تا نگردد تلخ بر ما این گیا

Bundan sonra hiçbir av peşine düşme ki bu otlak, bize zehrolmasın” dediler.

جواب گفتن شیر نخجیران را و فایده‌‌ی جهد گفتن‌‌

Aslanın av hayvanlarına cevap verip çalışmanın faydasını söylemesi

گفت آری گر وفا بینم نه مکر ** مکرها بس دیده‌‌ام از زید و بکر

Aslan dedi ki: “Hileye uğramasam, vefa görecek olsam dediğiniz doğru. Ben şundan, bundan çok hileler görmüşümdür.

من هلاک فعل و مکر مردمم ** من گزیده‌‌ی زخم مار و کژدمم‌‌ 905

İnsanların yaptıkları işlerden, ettikleri hilelerden helâk olmuşum; o yılanlar, o akrepler tarafından çık ısırılmışım.

مردم نفس از درونم در کمین ** از همه مردم بتر در مکر و کین‌‌

İçinde pusu kurmuş olan nefis ise, kibir ve kin bakımından bütün adamlardan beterdir.

گوش من لا یلدغ المؤمن شنید ** قول پیغمبر به جان و دل گزید

Benim kulağım “mümin, bir zehirli hayvan deliğinden iki kere dağlanmaz” sözünü işitti; Peygamber’in sözünü canla, gönülle kabul etti.”

ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر جهد و اکتساب‌‌

Av hayvanlarının tevekkülü çalışıp kazanmaya tercih eylemeleri

جمله گفتند ای حکیم با خبر ** الحذر دع لیس یغنی عن قدر

Hepsi dediler ki: “Ey halden haberdar hakîm! Çekinmeyi bırak; çekinme, insanı kaderin hükümlerinden kurtaramaz.

در حذر شوریدن شور و شر است ** رو توکل کن توکل بهتر است‌‌

Kaderden çekinmekte perişanlık ve kötülük vardır, yürü, tevekkül et ki tevekkül, hepsinden iyidir.

با قضا پنجه مزن ای تند و تیز ** تا نگیرد هم قضا با تو ستیز 910

Ey kötü hiddetli adam! Kaza ile pençeleşme ki kaza da seninle kavgaya tutuşmasın.

مرده باید بود پیش حکم حق ** تا نیاید زخم از رب الفلق‌‌

Tanyerini ağartan Tanrı’dan bir zarar gelmemesi için kulun Hak hükmüne karşı ölü gibi olması lâzımdır.”

ترجیح نهادن شیر جهد و اکتساب را بر توکل و تسلیم‌‌

Aslanın çalışıp kazanmayı tevekküle, teslimiyete tercih etmesi

گفت آری گر توکل رهبر است ** این سبب هم سنت پیغمبر است‌‌

Aslan: “Evet, tevekkül kılavuzsa da bu sebebe teşebbüs de, Peygamber’in sünnetidir.

گفت پیغمبر به آواز بلند ** با توکل زانوی اشتر ببند

Peygamber, yüksek sesle “Tevekkülle beraber yine devenin ayağını bağla” dedi.

رمز الکاسب حبیب الله شنو ** از توکل در سبب کاهل مشو

“Çalışan kimse Tanrı sevgilisidir” işaretini dinle: tevekkülden dolayı esbaba teşebbüs hususunda tembel olma” dedi.

ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر اجتهاد

Av hayvanlarının tevekkülü çalışmaya tercih etmeleri

قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق ** لقمه‌‌ی تزویر دان بر قدر حلق‌‌ 915

Hayvanlar, ona: “Çalışıp kazanma, bil ki, halkın itikat zayıflığı yüzünden, harislerin boğazları miktarınca bir riya lokmasıdır.

نیست کسبی از توکل خوبتر ** چیست از تسلیم خود محبوبتر

Tevekkülden daha güzel bir kazanç yoktur. Esasen Hakk’a teslim olmadan daha sevgili ne var?

بس گریزند از بلا سوی بلا ** بس جهند از مار سوی اژدها

Çokları belâdan belâya; yılandan ejderhaya sıçrarlar,

حیله کرد انسان و حیله‌‌ش دام بود ** آن که جان پنداشت خون آشام بود

İnsan hile etti ama hilesi kendisine tuzak oldu… Can sandığı, kan içici bir düşman kesildi!

در ببست و دشمن اندر خانه بود ** حیله‌‌ی فرعون زین افسانه بود

Kapıyı kapadı, hâlbuki düşman evinin içindeydi. Firavunun hile ve tedbiri de işte buna benzer masallardandı.

صد هزاران طفل کشت آن کینه کش ** و آن که او می‌‌جست اندر خانه‌‌اش‌‌ 920

O kin güdücü, yüz binlerce çocuk öldürdü; aradığıysa evinin içindeydi.

دیده‌‌ی ما چون بسی علت در اوست ** رو فنا کن دید خود در دید دوست‌‌

Mademki bizim gözümüzde birçok illet var; yürü, kendi görüşünü dostun görüşünde yok et!

دید ما را دید او نعم العوض ** یابی اندر دید او کل غرض‌‌

Bizim görüşümüze bedel onun görüşü, ne güzel bir karşılıktır. Bütün maksatları onun görüşünde bulursun.

طفل تا گیرا و تا پویا نبود ** مرکبش جز گردن بابا نبود

Çocuk; tutucu, koşucu değilken ancak babasının omzuna biner.

چون فضولی گشت و دست و پا نمود ** در عنا افتاد و در کور و کبود

Fakat kuvvetlenip küstahlaşınca, elini, ayağını şuraya, buraya salmağa başlayınca hemen zahmet ve ıstıraba düşer.

جانهای خلق پیش از دست و پا ** می‌‌پریدند از وفا اندر صفا 925

Halkın canlar; el ayak sahibi olmazdan, beden kaydına düşmezden evvel vefadan sefaya uçuyordu.

چون به امر اهبطوا بندی شدند ** حبس خشم و حرص و خرسندی شدند

Vakta ki “İniniz” emriyle hapsolundular, hiddet, hırs, kanaat ve zaruret kayıtlarına düştüler.

ما عیال حضرتیم و شیر خواه ** گفت الخلق عیال للإله‌‌

Biz Hakk’ın ayali ve süt isteyen yavrularıyız. (Peygamber) “Halk Tanrı ayalidir” dedi.

آن که او از آسمان باران دهد ** هم تواند کاو ز رحمت نان دهد

Gökten yağmur veren, rahmetiyle can vermeye kadirdir” dediler.

باز ترجیح‌‌نهادن شیر جهد را بر توکل‌‌

Aslanın yine çalışmayı tevekküle tercih etmesi

گفت شیر آری ولی رب العباد ** نردبانی پیش پای ما نهاد

Aslan dedi ki: “Evet ama kulların Tanrısı bizim ayağımızın önüne bir merdiven koydu.