حیله کردند آمدند ایشان بشیر ** کز وظیفه ما ترا داریم سیر

Hileye başvurdular; aslanın huzuruna geldiler. “Biz sana gündelikle yiyecek verip doyuralım,

بعد از این اندر پی صیدی میا ** تا نگردد تلخ بر ما این گیا

Bundan sonra hiçbir av peşine düşme ki bu otlak, bize zehrolmasın” dediler.

جواب گفتن شیر نخجیران را و فایده‌‌ی جهد گفتن‌‌

Aslanın av hayvanlarına cevap verip çalışmanın faydasını söylemesi

گفت آری گر وفا بینم نه مکر ** مکرها بس دیده‌‌ام از زید و بکر

Aslan dedi ki: “Hileye uğramasam, vefa görecek olsam dediğiniz doğru. Ben şundan, bundan çok hileler görmüşümdür.

من هلاک فعل و مکر مردمم ** من گزیده‌‌ی زخم مار و کژدمم‌‌ 905

İnsanların yaptıkları işlerden, ettikleri hilelerden helâk olmuşum; o yılanlar, o akrepler tarafından çık ısırılmışım.

مردم نفس از درونم در کمین ** از همه مردم بتر در مکر و کین‌‌

İçinde pusu kurmuş olan nefis ise, kibir ve kin bakımından bütün adamlardan beterdir.

گوش من لا یلدغ المؤمن شنید ** قول پیغمبر به جان و دل گزید

Benim kulağım “mümin, bir zehirli hayvan deliğinden iki kere dağlanmaz” sözünü işitti; Peygamber’in sözünü canla, gönülle kabul etti.”

ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر جهد و اکتساب‌‌

Av hayvanlarının tevekkülü çalışıp kazanmaya tercih eylemeleri

جمله گفتند ای حکیم با خبر ** الحذر دع لیس یغنی عن قدر

Hepsi dediler ki: “Ey halden haberdar hakîm! Çekinmeyi bırak; çekinme, insanı kaderin hükümlerinden kurtaramaz.

در حذر شوریدن شور و شر است ** رو توکل کن توکل بهتر است‌‌

Kaderden çekinmekte perişanlık ve kötülük vardır, yürü, tevekkül et ki tevekkül, hepsinden iyidir.

با قضا پنجه مزن ای تند و تیز ** تا نگیرد هم قضا با تو ستیز 910

Ey kötü hiddetli adam! Kaza ile pençeleşme ki kaza da seninle kavgaya tutuşmasın.

مرده باید بود پیش حکم حق ** تا نیاید زخم از رب الفلق‌‌

Tanyerini ağartan Tanrı’dan bir zarar gelmemesi için kulun Hak hükmüne karşı ölü gibi olması lâzımdır.”

ترجیح نهادن شیر جهد و اکتساب را بر توکل و تسلیم‌‌

Aslanın çalışıp kazanmayı tevekküle, teslimiyete tercih etmesi

گفت آری گر توکل رهبر است ** این سبب هم سنت پیغمبر است‌‌

Aslan: “Evet, tevekkül kılavuzsa da bu sebebe teşebbüs de, Peygamber’in sünnetidir.

گفت پیغمبر به آواز بلند ** با توکل زانوی اشتر ببند

Peygamber, yüksek sesle “Tevekkülle beraber yine devenin ayağını bağla” dedi.

رمز الکاسب حبیب الله شنو ** از توکل در سبب کاهل مشو

“Çalışan kimse Tanrı sevgilisidir” işaretini dinle: tevekkülden dolayı esbaba teşebbüs hususunda tembel olma” dedi.

ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر اجتهاد

Av hayvanlarının tevekkülü çalışmaya tercih etmeleri

قوم گفتندش که کسب از ضعف خلق ** لقمه‌‌ی تزویر دان بر قدر حلق‌‌ 915

Hayvanlar, ona: “Çalışıp kazanma, bil ki, halkın itikat zayıflığı yüzünden, harislerin boğazları miktarınca bir riya lokmasıdır.

نیست کسبی از توکل خوبتر ** چیست از تسلیم خود محبوبتر

Tevekkülden daha güzel bir kazanç yoktur. Esasen Hakk’a teslim olmadan daha sevgili ne var?

بس گریزند از بلا سوی بلا ** بس جهند از مار سوی اژدها

Çokları belâdan belâya; yılandan ejderhaya sıçrarlar,

حیله کرد انسان و حیله‌‌ش دام بود ** آن که جان پنداشت خون آشام بود

İnsan hile etti ama hilesi kendisine tuzak oldu… Can sandığı, kan içici bir düşman kesildi!

در ببست و دشمن اندر خانه بود ** حیله‌‌ی فرعون زین افسانه بود

Kapıyı kapadı, hâlbuki düşman evinin içindeydi. Firavunun hile ve tedbiri de işte buna benzer masallardandı.

صد هزاران طفل کشت آن کینه کش ** و آن که او می‌‌جست اندر خانه‌‌اش‌‌ 920

O kin güdücü, yüz binlerce çocuk öldürdü; aradığıysa evinin içindeydi.

دیده‌‌ی ما چون بسی علت در اوست ** رو فنا کن دید خود در دید دوست‌‌

Mademki bizim gözümüzde birçok illet var; yürü, kendi görüşünü dostun görüşünde yok et!

دید ما را دید او نعم العوض ** یابی اندر دید او کل غرض‌‌

Bizim görüşümüze bedel onun görüşü, ne güzel bir karşılıktır. Bütün maksatları onun görüşünde bulursun.

طفل تا گیرا و تا پویا نبود ** مرکبش جز گردن بابا نبود

Çocuk; tutucu, koşucu değilken ancak babasının omzuna biner.

چون فضولی گشت و دست و پا نمود ** در عنا افتاد و در کور و کبود

Fakat kuvvetlenip küstahlaşınca, elini, ayağını şuraya, buraya salmağa başlayınca hemen zahmet ve ıstıraba düşer.

جانهای خلق پیش از دست و پا ** می‌‌پریدند از وفا اندر صفا 925

Halkın canlar; el ayak sahibi olmazdan, beden kaydına düşmezden evvel vefadan sefaya uçuyordu.

چون به امر اهبطوا بندی شدند ** حبس خشم و حرص و خرسندی شدند

Vakta ki “İniniz” emriyle hapsolundular, hiddet, hırs, kanaat ve zaruret kayıtlarına düştüler.

ما عیال حضرتیم و شیر خواه ** گفت الخلق عیال للإله‌‌

Biz Hakk’ın ayali ve süt isteyen yavrularıyız. (Peygamber) “Halk Tanrı ayalidir” dedi.

آن که او از آسمان باران دهد ** هم تواند کاو ز رحمت نان دهد

Gökten yağmur veren, rahmetiyle can vermeye kadirdir” dediler.

باز ترجیح‌‌نهادن شیر جهد را بر توکل‌‌

Aslanın yine çalışmayı tevekküle tercih etmesi

گفت شیر آری ولی رب العباد ** نردبانی پیش پای ما نهاد

Aslan dedi ki: “Evet ama kulların Tanrısı bizim ayağımızın önüne bir merdiven koydu.

پایه پایه رفت باید سوی بام ** هست جبری بودن اینجا طمع خام‌‌ 930

Dama doğru basamak basamak çıkmalı, burada Cebrî olmak ham tamahtır.

پای داری چون کنی خود را تو لنگ ** دست داری چون کنی پنهان تو چنگ‌‌

Ayağın var, nasıl olur da kendini topal edersin; elin var, neye pençeni saklarsın?

خواجه چون بیلی به دست بنده داد ** بی‌‌زبان معلوم شد او را مراد

Efendi, kölenin eline beli verince söylemeden dileği malûm olur.

دست همچون بیل اشارتهای اوست ** آخر اندیشی عبارتهای اوست‌‌

Bel gibi olan el de, Tanrı işaretlerindendir. Sonu düşünmek hassası da onun ibareleridir.

چون اشارتهاش را بر جان نهی ** در وفای آن اشارت جان دهی‌‌

Tanrı’nın işaretlerini canına nakşederek ve o işarete vefakârlık ederek can verirsen.

پس اشارتهای اسرارت دهد ** بار بر دارد ز تو کارت دهد 935

Sana nice sır işaretleri bahşeyler; senden yükü kaldırır, seni iş güç sahibi eder.

حاملی محمول گرداند ترا ** قابلی مقبول گرداند ترا

Şimdi yük altındasın; Tanrı seni yükler, bindirir… Şimdi onun emrini kabul etmektesin; sonra seni makbul eder.

قابل امر ویی قایل شوی ** وصل جویی بعد از آن واصل شوی‌‌

Şimdi onun emrini kabul etmişsin, sonra o emirleri söylersin. Şimdi vuslat arıyorsun, ondan sonra da vasıl olursun.

سعی شکر نعمتش قدرت بود ** جبر تو انکار آن نعمت بود

Tanrı’nın nimetine şükretmeye çalışmak kudrettir. Senin cebrîliğin ise o nimeti inkârdır.

شکر قدرت قدرتت افزون کند ** جبر نعمت از کفت بیرون کند

Onun verdiği kudrete şükretmek kudretini artırır. Cebir ise nimeti elinden çıkarır.

جبر تو خفتن بود در ره مخسب ** تا نبینی آن در و درگه مخسب‌‌ 940

Senin cebrîliğin yolda uyumaktır, uyuma; o kapıyı, o dergâhı görmedikçe uykuya dalma!

هان مخسب ای جبری بی‌‌اعتبار ** جز به زیر آن درخت میوه‌‌دار

Ey dikkatsiz Cebrî! Sakın o meyvalı ağacın altından gayrı bir yerde uyuma.

تا که شاخ افشان کند هر لحظه باد ** بر سر خفته بریزد نقل و زاد

Ki rüzgâr her anda dalları silkip başına çerez ve azık döksün.

جبر و خفتن در میان ره زنان ** مرغ بی‌‌هنگام کی یابد امان‌‌

Cebre inanmakla yol kesen haydutlar arasında uyumak müsavidir. Vakitsiz öten kuş nasıl olur da kurtulur?

ور اشارتهاش را بینی زنی ** مرد پنداری و چون بینی زنی‌‌

Eğer onun işaretlerine burun büküyorsan kendini erkek mi sanıyorsun? Dikkat edersen anlarsın ki kadınsın!

این قدر عقلی که داری گم شود ** سر که عقل از وی بپرد دم شود 945

Sendeki bu kadarcık akıl da zayi olur, aklı uçan başsa kuyruk kesilir!

ز آن که بی‌‌شکری بود شوم و شنار ** می‌‌برد بی‌‌شکر را در قعر نار

Zira şükretmemek uğursuz ve ayıp bir şeydir; o hal, şükretmeyeni, tâ ateşin dibine kadar çeker götürür.

گر توکل می‌‌کنی در کار کن ** کشت کن پس تکیه بر جبار کن‌‌

Tevekkül ediyorsan çalışmak hususunda tevekkül et; kazan da sonra Tanrı’ya dayan!”

باز ترجیح نهادن نخجیران توکل را بر جهد

Av hayvanlarının tekrar tevekkülü çalışmaya tercih eylemeleri

جمله با وی بانگها برداشتند ** کان حریصان که سببها کاشتند

Hepsi ona bağırarak dediler ki: “Sebep tohumlarını eken o harisler…”

صد هزار اندر هزار از مرد و زن ** پس چرا محروم ماندند از زمن‌‌

Kadın, erkek nice yüz binlerce kişi, neden oldu da zamane menfaatlerinden mahrum kaldılar?

صد هزاران قرن ز آغاز جهان ** همچو اژدرها گشاده صد دهان‌‌ 950

Dünyanın başlangıcından beri yüz binlerce kavim, ejderha gibi ağız açmışlar;

مکرها کردند آن دانا گروه ** که ز بن بر کنده شد ز آن مکر کوه‌‌

O bilgili, idrakli kavimler hileler düzmüşler, tedbirlerde bulunmuşlardır. Öyle tedbirler ki o tedbirlerle dağ bile tâ dibinden kopar, yerinden ayrılırdı.