مکرها کردند آن دانا گروه ** که ز بن بر کنده شد ز آن مکر کوه
O bilgili, idrakli kavimler hileler düzmüşler, tedbirlerde bulunmuşlardır. Öyle tedbirler ki o tedbirlerle dağ bile tâ dibinden kopar, yerinden ayrılırdı.
کرد وصف مکرهاشان ذو الجلال ** لتزول منه اقلال الجبال
Tanrı, onların hile ve tedbirlerini “O tedbirler yüzünden dağların tepeleri bile oynar, yıkılır, dümdüz olurdu” diye övdü.
جز که آن قسمت که رفت اندر ازل ** روی ننمود از شکار و از عمل
(Bunca tedbirlerine rağmen) o avlanmalarından, o çalışmalarından ezelde verilen kısmetten başka bir şey yüz göstermedi…
جمله افتادند از تدبیر و کار ** ماند کار و حکم‌‌های کردگار
Hepsi tedbirlerden de âciz kaldılar, çalışmadan da; ortada Tanrı’nın işi ve hükümleri kaldı.
کسب جز نامی مدان ای نامدار ** جهد جز وهمی مپندار ای عیار955
Adı, sanı belli kişi! Kazanmayı bir addan başka bir şey bilme; ey kurnaz ve hilekâr adam! Çalışmayı bir vehimden başka bir şey sanma.”
نگریستن عزراییل بر مردی و گریختن آن مرد در سرای سلیمان و تقریر ترجیح توکل بر جهد و قلت فایده‌‌ی جهد
Azrail’in birisine bakması, onun da Süleyman Aleyhisselâm’ın sarayına kaçması, tevekkülün çalışmadan üstün olduğu ve çalışmadaki faydaların azlığı
زاد مردی چاشتگاهی در رسید ** در سرا عدل سلیمان در دوید
Sâf bir adam, bir kuşluk çağında koşa koşa Süleyman’ın adalet sarayına erişti.
رویش از غم زرد و هر دو لب کبود ** پس سلیمان گفت ای خواجه چه بود
Yüzü gamdan sararmış, dudakları morarmıştı. Süleyman, ona “Efendi ne oldu?” dedi.
گفت عزراییل در من این چنین ** یک نظر انداخت پر از خشم و کین
O “Azrail, bana öyle bir hışımla, öyle bir kinle baktı ki…” dedi
گفت هین اکنون چه می‌‌خواهی بخواه ** گفت فرما باد را ای جان پناه
Süleyman “Peki, şimdi ne diliyorsan dile bakalım” dedi. O dedi ki: “Ey canları koruyan! Rüzgâra emret;
تا مرا ز ینجا به هندستان برد ** بو که بنده کان طرف شد جان برد960
Beni tâ Hindistan’a götürsün; belki kulunuz oraya gidince canını kurtarır.”
نک ز درویشی گریزانند خلق ** لقمه‌‌ی حرص و امل ز آنند خلق
İşte halk fakirlikten böyle korkar. Onun için insanlar hırs, emele lokma olurlar.
ترس درویشی مثال آن هراس ** حرص و کوشش را تو هندستان شناس
Fakirlikten korkmak, tıpkı o adamın ölümden korkmasına benzer. Hırsı, çalışmayı da sen Hindistan farz et!
باد را فرمود تا او را شتاب ** برد سوی قعر هندستان بر آب
Süleyman rüzgâra emretti; rüzgâr da onu derhal Hindistan’da bir adaya götürdü.
روز دیگر وقت دیوان و لقا ** پس سلیمان گفت عزراییل را
Ertesi gün Süleyman, divan vakti halkla buluşunca Azrail’e dedi ki:
کان مسلمان را بخشم از چه چنان ** بنگریدی تا شد آواره ز خان965
Acaba bu işi, o adamı hanümanından avare etmek için mi yaptın?
گفت من از خشم کی کردم نظر ** از تعجب دیدمش در رهگذر
Ben ona hışımla ne vakit baktım? Onu yol uğrağında görünce şaşırdım.
که مرا فرمود حق که امروز هان ** جان او را تو به هندستان ستان
Çünkü Hak bana “Haydi bugün var, onun canını Hindistan’da al” buyurdu.
از عجب گفتم گر او را صد پر است ** او به هندستان شدن دور اندر است
Taaccüple “Yüz tane kanadı olsa Hindistan’a gitmesi yine uzak” dedim.”
تو همه کار جهان را همچنین ** کن قیاس و چشم بگشا و ببین
İşte sen dünya işlerini hep buna kıyas et, gözünü aç da gör!
از که بگریزیم از خود ای محال ** از که برباییم از حق ای وبال970
Kimden kaçıyoruz, kendimizden mi? Ne olmayacak şey! Kimden kapıp kurtarıyoruz, Hak’tan mı? Ne boş zahmet!
باز ترجیح‌‌نهادن شیر جهد را بر توکل و فواید جهد را بیان کردن
Yine aslanın çalışmayı tevekküle tercih etmesi ve çalışmanın faydalarını bildirmesi
شیر گفت آری و لیکن هم ببین ** جهدهای انبیا و مومنین
Aslan dedi ki: “Doğru ama Peygamberlerin, müminlerin çalışmalarını da gör.
حق تعالی جهدشان را راست کرد ** آن چه دیدند از جفا و گرم و سرد
Cefadan, kahırdan ne gördülerse mükâfata nail oldular; Tanrı onların mücahedesini zayi etmedi.
حیله‌‌هاشان جمله حال آمد لطیف ** کل شی‌‌ء من ظریف هو ظریف
Onların başvurdukları çareler her hususta lâtif oldu. Çünkü zariften ne gelirse zariftir.
دامهاشان مرغ گردونی گرفت ** نقصهاشان جمله افزونی گرفت
Tuzakları felek kuşunu tuttu; noksanları tamamen sayıldı.
جهد می‌‌کن تا توانی ای کیا ** در طریق انبیا و اولیا975
Ey ulu kişi! Nebîlerin ve velilerin yolunda çalış!
با قضا پنجه زدن نبود جهاد ** ز آن که این را هم قضا بر ما نهاد
Kaza ve kaderle pençeleşmek mücahede sayılmaz. Çünkü bizi pençeleştiren, savaştıran da kaza ve kaderdir.
کافرم من گر زیان کرده ست کس ** در ره ایمان و طاعت یک نفس
Bir kimse iman ve itaat yolunda yürüyüp de bir an bile ziyan etmişse kâfirim!
سر شکسته نیست این سر را مبند ** یک دو روزک جهد کن باقی بخند
Başın yarılmamış, şu başını bağlama. Birkaç gün çalış da ondan sonra gül!
بد محالی جست کاو دنیا بجست ** نیک حالی جست کاو عقبی بجست
Dünyayı arayan kimse olmayacak ve kötü bir şey aradı. Ukbayı arayansa kendine iyi bir hal aramış oldu.
مکرها در کسب دنیا بارد است ** مکرها در ترک دنیا وارد است980
Dünya kazancı için çarelere başvurmak soğuk bir şeydir. Dünyayı terk etmek için çarelere başvurmak ise caizdir, emredilmiştir.
مکر آن باشد که زندان حفره کرد ** آن که حفره بست آن مکری ست سرد
Hile ve çare diye zindanı delip de çıkmaya derler. Yoksa birisi zaten açılmış deliği kapatırsa yaptığı iş, soğuk ve ters bir iştir.
این جهان زندان و ما زندانیان ** حفره کن زندان و خود را وارهان
Bu dünya zindandır, biz de zindandaki mahpuslarız. Zindanı del, kendini kurtar!
چیست دنیا از خدا غافل بدن ** نی قماش و نقره و میزان و زن
Dünya nedir? Tanrı’dan gafil olmaktır. Kumaş, para, ölçüp tartarak ticaret etmek ve kadın; dünya değildir.
مال را کز بهر دین باشی حمول ** نعم مال صالح خواندش رسول
Din yolunda sarf etmek üzere kazandığın mala, Peygamber, “ne güzel mal” demiştir.
آب در کشتی هلاک کشتی است ** آب اندر زیر کشتی پشتی است985
Suyun gemi içinde olması geminin helâkidir. Gemi altındaki su ise gemiye; geminin yürümesine yardımcıdır.
چون که مال و ملک را از دل براند ** ز آن سلیمان خویش جز مسکین نخواند
Mal, mülk sevgisini gönülden sürüp çıkardığındandır ki Süleyman, ancak yoksul adını takındı.
کوزه‌‌ی سر بسته اندر آب زفت ** از دل پر باد فوق آب رفت
Ağzı kapalı testi, içi hava ile dolu olduğundan derin ve uçsuz bucaksız su üstünde yüzüp gitti.
باد درویشی چو در باطن بود ** بر سر آب جهان ساکن بود
İşte yoksulluk havası oldukça insan, dünya denizine batmaz, o denizin üstünde durur.
گر چه جمله‌‌ی این جهان ملک وی است ** ملک در چشم دل او لا شی است
Bütün bu dünya, onun mülkü olsa bu mülk, gözünde hiçbir şey değildir.
پس دهان دل ببند و مهر کن ** پر کنش از باد کبر من لدن990
Şu halde kalbini Min Ledün ululuğunun havasıyla doldur, ağzını da bağla, mühürle!
جهد حق است و دوا حق است و درد ** منکر اندر نفی جهدش جهد کرد
Çalışma da haktır, deva da haktır, dert de hak. Münkir kimse çalışmayı inkârda ısrar eder durur.”
مقرر شدن ترجیح جهد بر توکل
Çalışmanın tevekküle tercihi
زین نمط بسیار برهان گفت شیر ** کز جواب آن جبریان گشتند سیر
Aslan bu yolda birçok deliller getirdi. O Cebrîler, aslanın cevabına kandılar.
روبه و آهو و خرگوش و شغال ** جبر را بگذاشتند و قیل و قال
Tilki, geyik, tavşan ve çakal cebre inanışı ve dedikoduyu bıraktılar.
عهدها کردند با شیر ژیان ** کاندر این بیعت نیفتد در زیان
Bu bîatte ziyana düşmemek için kükremiş aslanla ahitlerde bulundular:
قسم هر روزش بیاید بی‌‌جگر ** حاجتش نبود تقاضای دگر995
Zahmetsizce her günün kısmeti gelecek, aslanın başka bir teşebbüse ihtiyacı kalmayacaktı.
قرعه بر هر که فتادی روز روز ** سوی آن شیر او دویدی همچو یوز
Kur’a kime isabet ederse günü gününe aslanın yanına sırtlan gibi o koşar, teslim olurdu.
چون به خرگوش آمد این ساغر به دور ** بانگ زد خرگوش کاخر چند جور
Bu kadeh dönerek tavşana gelince; tavşan haykırdı: “Niceye dek bu zulüm?”
انکار کردن نخجیران بر خرگوش در تاخیر رفتن بر شیر
Aslana gitmekte geciktiğinden av hayvanlarının tavşana itiraz etmeleri
قوم گفتندش که چندین گاه ما ** جان فدا کردیم در عهد و وفا
Hayvanlar dediler ki: “Bunca zamanlardır biz ahdimize vefa ederek can feda ettik.
تو مجو بد نامی ما ای عنود ** تا نرنجد شیر رو رو زود زود
Ey inatçı, bizim kötü bir adla anılmamıza sebep olma, aslan da incinmesin. Yürü, yürü; çabuk, çabuk!”
جواب گفتن خرگوش نخجیران را
Tavşanın av hayvanlarına cevabı
گفت ای یاران مرا مهلت دهید ** تا به مکرم از بلا بیرون جهید1000
Tavşan, “Dostlar, bana mühlet verin de hilemle siz de belâdan kurtulun.