آن سگ عالم شکار گور کرد ** وین سگ بی‏مایه قصد کور کرد

Bilgili köpek yaban eşeği avlar, bilgisiz köpekse köre kasteder.

علم چون آموخت سگ رست از ضلال ** می‏کند در بیشه‏ها صید حلال‏

Köpek bile, ilim öğrenince azgınlıktan kurtulur, ormanlarda helâl hayvanlar avlar.

سگ چو عالم گشت شد چالاک زحف ** سگ چو عارف گشت شد ز اصحاب کهف‏

Köpek bile âlim olunca savaşta çevikleşir. Köpek bile ârif olunca Eshâb-ı Kehif’ten olur.

سگ شناسا شد که میر صید کیست ** ای خدا آن نور اشناسنده چیست‏ 2365

Köpek bile avcıları kimdir, anlar, tanır. Yarabbi, her şeyi tanıtan o nur nedir ki?

کور نشناسد نه از بی‏چشمی است ** بلکه این ز آن است کز جهل است مست‏

Körün tanıyamaması, gözü olmadığından değildir; bu, onun bilgisizlikten sarhoş olması yüzündendir.

نیست خود بی‏چشم تر کور از زمین ** این زمین از فضل حق شد خصم بین‏

Kör, bu yeryüzünden de daha gözsüz değil ya! Hâlbuki bu yer bile Tanrı inayetiyle düşmanı tanıdı!

نور موسی دید و موسی را نواخت ** خسف قارون کرد و قارون را شناخت‏

Musa’nın nurunu gördü, ona iltifat etti, Karun’u ise tanıdı yere geçirdi.

رجف کرد اندر هلاک هر دعی ** فهم کرد از حق که یا أرض ابلعی‏

Benlikte bulunan her kişiyi helâk etti, Tanrının “ Ya ard ublai” emrini anladı.

خاک و آب و باد و نار با شرر ** بی‏خبر با ما و با حق با خبر 2370

Toprak su, yer ve kıvılcımlı ateş, bizimle her şeyden habersiz fakat Tanrı ile her şeyden haberdardırlar.

ما بعکس آن ز غیر حق خبیر ** بی‏خبر از حق و از چندین نذیر

Bizim ise onun aksine Hak’tan gayrı her şeyden haberimiz var da Hak’tan haberimiz yoktur. Tehditçilerden bihaberiz!

لاجرم أشفقن منها جمله‏شان ** کند شد ز آمیز حیوان حمله‏شان‏

Hülâsa onların hepsi Tanrı emanetini yüklenmekten korktular, çekindiler. Fakat hayvanla karışınca bu çekinmeleri, bu çalışmaları körleşti, neticesiz bir hale geldi!

گفته بیزاریم جمله زین حیات ** کاو بود با خلق حی با حق موات‏

“Hepimiz de halkla diri, Hak’la ölü bir hale gelen bu hayattan bîzarız” dediler.

چون بماند از خلق گردد او یتیم ** انس حق را قلب می‏باید سلیم‏

Birisi, anası babası öldü mü yetim olur. Hak’la ünsiyet için kalb-i selim gerek!

چون ز کوری دزد دزدد کاله‏ای ** می‏کند آن کور عمیا ناله‏ای‏ 2375

Hırsız, bir körden bir kumaş çaldı mı kör, bilmeden feryada başlar.

تا نگوید دزد او را کان منم ** کز تو دزدیدم که دزد پر فنم‏

Fakat hırsız ona “Senin malını ben çaldım, ben hilebaz bir hırsızım” demedikçe,

کی شناسد کور دزد خویش را ** چون ندارد نور چشم و آن ضیا

Kör, hırsızı nereden bilecek? Gözünün nuru, gözünün ışığı yok ki!

چون بگوید هم بگیر او را تو سخت ** تا بگوید او علامتهای رخت‏

Ama sesini duydun mu onu sımsıkı tut, koy verme de çaldığı şeyleri söylet.

پس جهاد اکبر آمد عصر دزد ** تا بگوید که چه دزدیده است مزد

Hırsızı yakalayıp, sıkıştırmak, çaldığını çırptığını söyletmek cihadı ekberdir.

اولا دزدید کحل دیده‏ات ** چون ستانی باز یابی تبصرت‏ 2380

O, önce senin gözünün sürmesini çaldı. Onu elde ettin mi, yine gözlerine nur gelir.

کاله‏ی حکمت که گم کرده‏ی دل است ** پیش اهل دل یقین آن حاصل است‏

Gönül’ün kayıp malı olan hikmet kumaşı, ehli dilden elde edilir.

کوردل با جان و با سمع و بصر ** می‏نداند دزد شیطان را ز اثر

Kör olan gönül, canı, kulağı, gözü olsa bile hırsız Şeytan’ın izini bulamaz, onu elde edemez.

ز اهل دل جو از جماد آن را مجو ** که جماد آمد خلایق پیش او

Şeytanın izini bulmayı, hırsızı elde etmeyi, gönül ehli olanlardan um, bu işi onlardan iste; taştan topraktan değil. Çünkü halk, gönül ehline nispetle taş, topaç gibidir, âdeta cansızdır.

مشورت جوینده آمد نزد او ** کای اب کودک شده رازی بگو

Danışacak adam arayan da o deliliğe vurmuş delinin huzuruna geldi, dedi ki: “Ey kendini çocuk gösteren baba, bana bir sır söyle.”

گفت رو زین حلقه کاین در باز نیست ** باز گرد امروز روز راز نیست‏ 2385

Veli dedi ki: “Git bu halkayı çalıp durma. Kapı kapalı. Bu gün sır söylenecek gün değil, başka vakit gel.

گر مکان را ره بدی در لامکان ** همچو شیخان بودمی من بر دکان‏

Eğer Lâ mekân âleminde mekâna yer olsaydı ben de şeyhler gibi dükkânda oturur, alışverişe koyulurdum”

خواندن محتسب مست خراب افتاده را به زندان‏

Muhtesibin, harap bir halde yere yıkılmış sarhoşu zindana dâvet etmesi

محتسب در نیم شب جایی رسید ** در بن دیوار مستی خفته دید

Muhtesip gece yarısı bir yere uğradı. Duvar dibinde bir adamın uyuduğunu gördü.

گفت هی مستی چه خورده ستی بگو ** گفت از این خوردم که هست اندر سبو

“Hey, sarhoş musun, ne içtin? Söyle” dedi. Adam dedi ki: “Testidekinden içtim!”

گفت آخر در سبو واگو که چیست ** گفت از آن که خورده‏ام گفت این خفی است‏

Muhtesip “Söyle, testide ne var?” diye sordu. Adam, “İçtiğim şey” diye cevap verdi. Muhtesip, “Bu gizli bir lâf.

گفت آن چه خورده‏ای آن چیست آن ** گفت آن که در سبو مخفی است آن‏ 2390

Ne içtin, içtiğin ne ?” diye sordu. Adam “ Testide gizli olan şey işte” dedi.

دور می‏شد این سؤال و این جواب ** ماند چون خر محتسب اندر خلاب‏

Bu sual cevap, birbirine ulanıp gitti. Muhtesip de eşek gibi çamura saplanıp kaldı.

گفت او را محتسب هین آه کن ** مست هو هو کرد هنگام سخن‏

Ona, “Gel de bir ah de bakalım” dedi. Sarhoş söz söylerken “Hu, hu” dedi.

گفت گفتم آه کن هو می‏کنی ** گفت من شاد و تو از غم دم زنی‏

Muhtesip, “Ben sana ah dedim, hu, de demedim, sen hu diyorsun” deyince, adam, “Ben neşeliyim, sen gamdan iki büklüm olmuşsun.

آه از درد و غم و بی‏دادی است ** هوی هوی می خوران از شادی است‏

Ah; dertten, gamdan, zulümden olur. Sarhoşların bu hu’larıysa neşedendir.” dedi.

محتسب گفت این ندانم خیز خیز ** معرفت متراش و بگذار این ستیز 2395

Muhtesip, “Ben şunu, bunu bilmem, kalk. Marifet satıp durma. Bu dırıltıyı bırak” dedi.

گفت رو تو از کجا من از کجا ** گفت مستی خیز تا زندان بیا

Adam, “Yürü be, sen neredesin, ben nerede?” deyince, Muhtesip, “ Hadi kalk, zindana gel” dedi.

گفت مست ای محتسب بگذار و رو ** از برهنه کی توان بردن گرو

Sarhoş dedi ki: “Be Muhtesip, beni bırak da yürü işine. Çıplak adamdan rehin alabilir misin sen?

گر مرا خود قوت رفتن بدی ** خانه‏ی خود رفتمی وین کی شدی‏

Eğer benim yürümeye kuvvetim olsaydı burada yatar mıydım. Evime giderdim.

من اگر با عقل و با امکانمی ** همچو شیخان بر سر دکانمی‏

Eğer benim de aklım olsaydı, imkânını bulsaydım şeyhler gibi dükkân başında bulunurdum.”

دوم بار در سخن کشیدن سایل آن بزرگ را تا حال او معلوم تر گردد

Adam’ın halini anlamak için o ulu zatı ikinci defa olarak konuşturması

گفت آن طالب که آخر یک نفس ** ای سواره بر نی این سو ران فرس‏ 2400

O, büyük adamın ahvalini öğrenmek isteyen adam “ Ey sopayı at edinip binen atlı, bir an için olsun atını bu tarafa sür dedi.

راند سوی او که هین زوتر بگو ** کاسب من بس توسن است و تند خو

Adam, “Çabuk söyle, atım çok serkeştir, pek huyludur.

تا لگد بر تو نکوبد زود باش ** از چه می‏پرسی بیانش کن تو فاش‏

Çabuk ol ki seni tepmesin. Ne soracaksan açıkça sor bakalım” diyerek sopasını o tarafa sürdü.

او مجال راز دل گفتن ندید ** زو برون شو کرد و در لاغش کشید

Adam gönlündeki sırrı söylemeye imkân bulamadı. Ondan vazgeçip veliyi alaya aldı.

گفت می‏خواهم در این کوچه زنی ** کیست لایق از برای چون منی‏

Dedi ki: “Bu sokakta oturan kadınlardan birini almak istiyorum. Benim gibi bir adama acaba hangisi lâyık?”

گفت سه گونه زن‏اند اندر جهان ** آن دو رنج و این یکی گنج روان‏ 2405

Veli, “Dünyada üç türlü kadın vardır. İkisi zahmet ve mihnetten ibarettir, biri daimi bir hazinedir.

آن یکی را چون بخواهی کل تراست ** و آن دگر نیمی ترا نیمی جداست‏

Onu alırsan tamamıyla senin olur. İkincisinin yarısı senin olur, yarısı senden ayrı kalır.

و آن سوم هیچ او ترا نبود بدان ** این شنودی دور شو رفتم روان‏

Üçüncü ise hiç sana mal olmaz. Bunu duydun ya. Hadi şimdi yürü, ben gidiyorum.

تا ترا اسبم نپراند لگد ** که بیفتی بر نخیزی تا ابد

Sen de durma atım seni tepelemesin. Yoksa bir düştün mü, bir daha kalkamazsın!” dedi.

شیخ راند اندر میان کودکان ** بانگ زد بار دگر او را جوان‏

Şeyh, sopasını sürüp çocukların arasına katıldı. O genç adam ona tekrar bağırdı.

که بیا آخر بگو تفسیر این ** این زنان سه نوع گفتی بر گزین‏ 2410

“Gel de hiç olmazsa şunu etraflıca anlat. Bu söylediğin üç çeşit kadın kimlerdir? Onu bir söyle!”

راند سوی او و گفتش بکر خاص ** کل ترا باشد ز غم یابی خلاص‏

Şeyh, yine onun yanına at sürüp dedi ki: “Bakir, tamamıyla sana mal olur, gamdan kurtulursun.