آن سگ عالم شکار گور کرد ** وین سگ بی‏مایه قصد کور کرد

علم چون آموخت سگ رست از ضلال ** می‏کند در بیشه‏ها صید حلال‏

سگ چو عالم گشت شد چالاک زحف ** سگ چو عارف گشت شد ز اصحاب کهف‏

سگ شناسا شد که میر صید کیست ** ای خدا آن نور اشناسنده چیست‏ 2365

کور نشناسد نه از بی‏چشمی است ** بلکه این ز آن است کز جهل است مست‏

نیست خود بی‏چشم تر کور از زمین ** این زمین از فضل حق شد خصم بین‏

نور موسی دید و موسی را نواخت ** خسف قارون کرد و قارون را شناخت‏

رجف کرد اندر هلاک هر دعی ** فهم کرد از حق که یا أرض ابلعی‏

خاک و آب و باد و نار با شرر ** بی‏خبر با ما و با حق با خبر 2370

ما بعکس آن ز غیر حق خبیر ** بی‏خبر از حق و از چندین نذیر

لاجرم أشفقن منها جمله‏شان ** کند شد ز آمیز حیوان حمله‏شان‏

گفته بیزاریم جمله زین حیات ** کاو بود با خلق حی با حق موات‏

چون بماند از خلق گردد او یتیم ** انس حق را قلب می‏باید سلیم‏

چون ز کوری دزد دزدد کاله‏ای ** می‏کند آن کور عمیا ناله‏ای‏ 2375

تا نگوید دزد او را کان منم ** کز تو دزدیدم که دزد پر فنم‏

کی شناسد کور دزد خویش را ** چون ندارد نور چشم و آن ضیا

چون بگوید هم بگیر او را تو سخت ** تا بگوید او علامتهای رخت‏

پس جهاد اکبر آمد عصر دزد ** تا بگوید که چه دزدیده است مزد

اولا دزدید کحل دیده‏ات ** چون ستانی باز یابی تبصرت‏ 2380

کاله‏ی حکمت که گم کرده‏ی دل است ** پیش اهل دل یقین آن حاصل است‏

کوردل با جان و با سمع و بصر ** می‏نداند دزد شیطان را ز اثر

ز اهل دل جو از جماد آن را مجو ** که جماد آمد خلایق پیش او

مشورت جوینده آمد نزد او ** کای اب کودک شده رازی بگو

گفت رو زین حلقه کاین در باز نیست ** باز گرد امروز روز راز نیست‏ 2385

گر مکان را ره بدی در لامکان ** همچو شیخان بودمی من بر دکان‏

خواندن محتسب مست خراب افتاده را به زندان‏

محتسب در نیم شب جایی رسید ** در بن دیوار مستی خفته دید

گفت هی مستی چه خورده ستی بگو ** گفت از این خوردم که هست اندر سبو

گفت آخر در سبو واگو که چیست ** گفت از آن که خورده‏ام گفت این خفی است‏

گفت آن چه خورده‏ای آن چیست آن ** گفت آن که در سبو مخفی است آن‏ 2390

دور می‏شد این سؤال و این جواب ** ماند چون خر محتسب اندر خلاب‏

گفت او را محتسب هین آه کن ** مست هو هو کرد هنگام سخن‏

گفت گفتم آه کن هو می‏کنی ** گفت من شاد و تو از غم دم زنی‏

آه از درد و غم و بی‏دادی است ** هوی هوی می خوران از شادی است‏

محتسب گفت این ندانم خیز خیز ** معرفت متراش و بگذار این ستیز 2395

گفت رو تو از کجا من از کجا ** گفت مستی خیز تا زندان بیا

گفت مست ای محتسب بگذار و رو ** از برهنه کی توان بردن گرو

گر مرا خود قوت رفتن بدی ** خانه‏ی خود رفتمی وین کی شدی‏

من اگر با عقل و با امکانمی ** همچو شیخان بر سر دکانمی‏

دوم بار در سخن کشیدن سایل آن بزرگ را تا حال او معلوم تر گردد

گفت آن طالب که آخر یک نفس ** ای سواره بر نی این سو ران فرس‏ 2400

راند سوی او که هین زوتر بگو ** کاسب من بس توسن است و تند خو

تا لگد بر تو نکوبد زود باش ** از چه می‏پرسی بیانش کن تو فاش‏

او مجال راز دل گفتن ندید ** زو برون شو کرد و در لاغش کشید

گفت می‏خواهم در این کوچه زنی ** کیست لایق از برای چون منی‏

گفت سه گونه زن‏اند اندر جهان ** آن دو رنج و این یکی گنج روان‏ 2405

آن یکی را چون بخواهی کل تراست ** و آن دگر نیمی ترا نیمی جداست‏

و آن سوم هیچ او ترا نبود بدان ** این شنودی دور شو رفتم روان‏

تا ترا اسبم نپراند لگد ** که بیفتی بر نخیزی تا ابد

شیخ راند اندر میان کودکان ** بانگ زد بار دگر او را جوان‏

که بیا آخر بگو تفسیر این ** این زنان سه نوع گفتی بر گزین‏ 2410

راند سوی او و گفتش بکر خاص ** کل ترا باشد ز غم یابی خلاص‏