من اگر هولم مخنث دان مرا ** همچو اشتر بر نشین می‏ران مرا

صورت مردان و معنی این چنین ** از برون آدم درون دیو لعین‏

آن دهل را مانی ای زفت چو عاد ** که بر او آن شاخ را می‏کوفت باد

روبهی اشکار خود را باد داد ** بهر طبلی همچو خیک پر ز باد 3160

چون ندید اندر دهل او فربهی ** گفت خوکی به ازین خیک تهی‏

روبهان ترسند ز آواز دهل ** عاقلش چندان زند که لا تقل‏

قصه‏ی تیر اندازی و ترسیدن او از سواری که در بیشه می‏رفت‏

یک سواری با سلاح و بس مهیب ** می‏شد اندر بیشه بر اسبی نجیب‏

تیر اندازی به حکم او را بدید ** پس ز خوف او کمان را در کشید

تا زند تیری سوارش بانگ زد ** من ضعیفم گر چه زفت استم جسد 3165

هان و هان منگر تو در زفتی من ** که کمم در وقت جنگ از پیر زن‏

گفت رو که نیک گفتی ور نه نیش ** بر تو می‏انداختم از ترس خویش‏

بس کسان را کالت پیکار کشت ** بی‏رجولیت چنان تیغی به مشت‏

گر بپوشی تو سلاح رستمان ** رفت جانت چون نباشی مرد آن‏

جان سپر کن تیغ بگذار ای پسر ** هر که بی‏سر بود از این شه برد سر 3170

آن سلاحت حیله و مکر تو است ** هم ز تو زایید و هم جان تو خست‏

چون نکردی هیچ سودی زین حیل ** ترک حیلت کن که پیش آید دول‏

چون که یک لحظه نخوردی بر ز فن ** ترک فن گو می‏طلب رب المنن‏

چون مبارک نیست بر تو این علوم ** خویشتن گولی کن و بگذر ز شوم‏

چون ملایک گو که لا علم لنا ** یا الهی غیر ما علمتنا 3175

قصه‏ی اعرابی و ریگ در جوال کردن و ملامت کردن آن فیلسوف او را

یک عرابی بار کرده اشتری ** دو جوال زفت از دانه پری‏

او نشسته بر سر هر دو جوال ** یک حدیث انداز کرد او را سؤال‏

از وطن پرسید و آوردش به گفت ** و اندر آن پرسش بسی درها بسفت‏

بعد از آن گفتش که این هر دو جوال ** چیست آگنده بگو مصدوق حال‏

گفت اندر یک جوالم گندم است ** در دگر ریگی نه قوت مردم است‏ 3180

گفت تو چون بار کردی این رمال ** گفت تا تنها نماند آن جوال‏

گفت نیم گندم آن تنگ را ** در دگر ریز از پی فرهنگ را

تا سبک گردد جوال و هم شتر ** گفت شاباش ای حکیم اهل و حر

این چنین فکر دقیق و رای خوب ** تو چنین عریان پیاده در لغوب‏

رحمتش آمد بر حکیم و عزم کرد ** کش بر اشتر بر نشاند نیک مرد 3185

باز گفتش ای حکیم خوش سخن ** شمه‏ای از حال خود هم شرح کن‏

این چنین عقل و کفایت که تراست ** تو وزیری یا شهی بر گوی راست‏

گفت این هر دو نیم از عامه‏ام ** بنگر اندر حال و اندر جامه‏ام‏

گفت اشتر چند داری چند گاو ** گفت نه این و نه آن ما را مکاو

گفت رختت چیست باری در دکان ** گفت ما را کو دکان و کو مکان‏ 3190

گفت پس از نقد پرسم نقد چند ** که تویی تنها رو و محبوب پند

کیمیای مس عالم با تو است ** عقل و دانش را گهر تو بر تو است‏

گفت و الله نیست یا وجه العرب ** در همه ملکم وجوه قوت شب‏

پا برهنه تن برهنه می‏دوم ** هر که نانی می‏دهد آن جا روم‏

مر مرا زین حکمت و فضل و هنر ** نیست حاصل جز خیال و درد سر 3195

پس عرب گفتش که شو دور از برم ** تا نبارد شومی تو بر سرم‏

دور بر آن حکمت شومت ز من ** نطق تو شرم است بر اهل زمن‏

یا تو آن سو رو من این سو می‏دوم ** ور ترا ره پیش من واپس روم‏

یک جوالم گندم و دیگر ز ریگ ** به بود زین حیله‏های مرده‏ریگ‏

احمقی‏ام بس مبارک احمقی است ** که دلم با برگ و جانم متقی است‏ 3200

گر تو خواهی کت شقاوت کم شود ** جهد کن تا از تو حکمت کم شود

حکمتی کز طبع زاید وز خیال ** حکمتی بی‏فیض نور ذو الجلال‏

حکمت دنیا فزاید ظن و شک ** حکمت دینی برد فوق فلک‏

زوبعان زیرک آخر زمان ** بر فزوده خویش بر پیشینیان‏

حیله آموزان جگرها سوخته ** فعل‏ها و مکرها آموخته‏ 3205

صبر و ایثار و سخای نفس و جود ** باد داده کان بود اکسیر سود