دیده‏ها بسته ببیند دوست را ** چون مشبک کرده باشد پوست را

ور ندیدش نه از برون نز اندرون ** از حکایت گیر معنی ای زبون‏ 3615

نه چنان کافسانه‏ها بشنیده بود ** همچو شین بر نقش آن چسبیده بود

تا همی‏گفت آن کلیله بی‏زبان ** چون سخن نوشد ز دمنه بی‏بیان‏

ور بدانستند لحن همدگر ** فهم آن چون کرد بی‏نطقی بشر

در میان شیر و گاو آن دمنه چون ** شد رسول و خواند بر هر دو فسون‏

چون وزیر شیر شد گاو نبیل ** چون ز عکس ماه ترسان گشت پیل‏ 3620

این کلیله و دمنه جمله افتری است ** ور نه کی با زاغ لکلک را مری است‏

ای برادر قصه چون پیمانه‏ای است ** معنی اندر وی مثال دانه‏ای است‏

دانه‏ی معنی بگیرد مرد عقل ** ننگرد پیمانه را گر گشت نقل‏

ماجرای بلبل و گل گوش دار ** گر چه گفتی نیست آن جا آشکار

سخن گفتن به زبان حال و فهم کردن آن

ماجرای شمع با پروانه نیز ** بشنو و معنی گزین کن ای عزیز 3625

گر چه گفتی نیست سر گفت هست ** هین ببالا پر مپر چون جغد پست‏

گفت در شطرنج کاین خانه‏ی رخ است ** گفت خانه از کجاش آمد بدست‏

خانه را بخرید یا میراث یافت ** فرخ آن کس کاو سوی معنی شتافت‏

گفت نحوی زید عمرا قد ضرب ** گفت چونش کرد بی‏جرمی ادب‏

عمرو را جرمش چه بد کان زید خام ** بی‏گنه او را بزد همچون غلام‏ 3630

گفت این پیمانه‏ی معنی بود ** گندمی بستان که پیمانه است رد

زید و عمرو از بهر اعراب است و ساز ** گر دروغ است آن تو با اعراب ساز

گفت نه من آن ندانم عمرو را ** زید چون زد بی‏گناه و بی‏خطا

گفت از ناچار و لاغی بر گشود ** عمرو یک واو فزون دزدیده بود

زید واقف گشت دزدش را بزد ** چون که از حد برد او را حد سزد 3635

پذیرا آمدن سخن باطل در دل باطلان‏

گفت اینک راست پذرفتم به جان ** کج نماید راست در پیش کجان‏

گر بگویی احولی را مه یکی است ** گویدت این دوست و در وحدت شکی است‏

ور بر او خندد کسی گوید دو است ** راست دارد این سزای بد خو است‏

بر دروغان جمع می‏آید دروغ ** الخبیثات الخبیثین زد فروغ‏

دل فراخان را بود دست فراخ ** چشم کوران را عثار سنگ‏لاخ‏ 3640

جستن آن درخت که هر که میوه‏ی آن درخت خورد نمیرد

گفت دانایی برای داستان ** که درختی هست در هندوستان‏

هر کسی کز میوه‏ی او خورد و برد ** نه شود او پیر نه هرگز بمرد

پادشاهی این شنید از صادقی ** بر درخت و میوه‏اش شد عاشقی‏

قاصدی دانا ز دیوان ادب ** سوی هندستان روان کرد از طلب‏

سالها می‏گشت آن قاصد از او ** گرد هندستان برای جستجو 3645

شهر شهر از بهر این مطلوب گشت ** نه جزیره ماند و نه کوه و نه دشت‏

هر که را پرسید کردش ریشخند ** کاین که جوید جز مگر مجنون بند

بس کسان صفعش زدند اندر مزاح ** بس کسان گفتند ای صاحب فلاح‏

جستجوی چون تو زیرک سینه صاف ** کی تهی باشد کجا باشد گزاف‏

وین مراعاتش یکی صفعی دگر ** وین ز صفع آشکارا سخت‏تر 3650

می‏ستودندش به تسخر کای بزرگ ** در فلان اقلیم بس هول و سترگ‏

در فلان بیشه درختی هست سبز ** بس بلند و پهن و هر شاخیش گبز

قاصد شه بسته در جستن کمر ** می‏شنید از هر کسی نوعی خبر

بس سیاحت کرد آن جا سالها ** می‏فرستادش شهنشه مالها

چون بسی دید اندر آن غربت تعب ** عاجز آمد آخر الامر از طلب‏ 3655

هیچ از مقصود اثر پیدا نشد ** ز آن غرض غیر خبر پیدا نشد

رشته‏ی امید او بگسسته شد ** جسته‏ی او عاقبت ناجسته شد

کرد عزم باز گشتن سوی شاه ** اشک می‏بارید و می‏برید راه‏

شرح کردن شیخ سر آن درخت را با آن طالب مقلد

بود شیخی عالمی قطبی کریم ** اندر آن منزل که آیس شد ندیم‏

گفت من نومید پیش او روم ** ز آستان او به راه اندر شوم‏ 3660

تا دعای او بود همراه من ** چون که نومیدم من از دل خواه من‏

رفت پیش شیخ با چشم پر آب ** اشک می‏بارید مانند سحاب‏

گفت شیخا وقت رحم و رقت است ** ناامیدم وقت لطف این ساعت است‏