جوهری داری ز انسان یا خری ** این عرضها که فنا شد چون بری‏

جوهری داری ز انسان یا خری ** این عرضها که فنا شد چون بری‏ 945

این عرضهای نماز و روزه را ** چون که لا یبقی زمانین انتفی‏

نقل نتوان کرد مر اعراض را ** لیک از جوهر برند امراض را

تا مبدل گشت جوهر زین عرض ** چون ز پرهیزی که زایل شد مرض‏

گشت پرهیز عرض جوهر به جهد ** شد دهان تلخ از پرهیز شهد

از زراعت خاکها شد سنبله ** داروی مو کرد مو را سلسله‏ 950

آن نکاح زن عرض بد شد فنا ** جوهر فرزند حاصل شد ز ما

جفت کردن اسب و اشتر را عرض ** جوهر کره بزاییدن غرض‏

هست آن بستان نشاندن هم عرض ** گشت جوهر کشت بستان نک غرض‏

هم عرض دان کیمیا بردن بکار ** جوهری ز آن کیمیا گر شد بیار

صیقلی کردن عرض باشد شها ** زین عرض جوهر همی‏زاید صفا 955

پس مگو که من عملها کرده‏ام ** دخل آن اعراض را بنما مرم‏

این صفت کردن عرض باشد خمش ** سایه‏ی بز را پی قربان مکش‏

گفت شاها بی‏قنوط عقل نیست ** گر تو فرمایی عرض را نقل نیست‏

پادشاها جز که یاس بنده نیست ** گر عرض کان رفت باز آینده نیست‏

گر نبودی مر عرض را نقل و حشر ** فعل بودی باطل و اقوال فشر 960

این عرضها نقل شد لونی دگر ** حشر هر فانی بود کونی دگر

نقل هر چیزی بود هم لایقش ** لایق گله بود هم سایقش‏

وقت محشر هر عرض را صورتی است ** صورت هر یک عرض را نوبتی است‏

بنگر اندر خود نه تو بودی عرض ** جنبش جفتی و جفتی با غرض‏

بنگر اندر خانه و کاشانه‏ها ** در مهندس بود چون افسانه‏ها 965

آن فلان خانه که ما دیدیم خوش ** بود موزون صفه و سقف و درش‏

از مهندس آن عرض و اندیشه‏ها ** آلت آورد و ستون از بیشه‏ها

چیست اصل و مایه‏ی هر پیشه‏ای ** جز خیال و جز عرض و اندیشه‏ای‏

جمله اجزای جهان را بی‏غرض ** درنگر حاصل نشد جز از عرض‏

اول فکر آخر آمد در عمل ** بنیت عالم چنان دان در ازل‏ 970

میوه‏ها در فکر دل اول بود ** در عمل ظاهر به آخر می‏شود

چون عمل کردی شجر بنشاندی ** اندر آخر حرف اول خواندی‏

گر چه شاخ و برگ و بیخش اول است ** آن همه از بهر میوه مرسل است‏

پس سری که مغز آن افلاک بود ** اندر آخر خواجه‏ی لولاک بود

نقل اعراض است این بحث و مقال ** نقل اعراض است این شیر و شگال‏ 975

جمله عالم خود عرض بودند تا ** اندر این معنی بیامد هل أتی‏

این عرضها از چه زاید از صور ** وین صور هم از چه زاید از فکر

این جهان یک فکرت است از عقل کل ** عقل چون شاه است و صورتها رسل‏

عالم اول جهان امتحان ** عالم ثانی جزای این و آن‏

چاکرت شاها جنایت می‏کند ** آن عرض زنجیر و زندان می‏شود 980

بنده‏ات چون خدمت شایسته کرد ** آن عرض نه خلعتی شد در نبرد

این عرض با جوهر آن بیضه است و طیر ** این از آن و آن از این زاید به سیر

گفت شاهنشه چنین گیر المراد ** این عرضهای تو یک جوهر نزاد

گفت مخفی داشته ست آن را خرد ** تا بود غیب این جهان نیک و بد

ز انکه گر پیدا شدی اشکال فکر ** کافر و مومن نگفتی جز که ذکر 985

پس عیان بودی نه غیب ای شاه این ** نقش دین و کفر بودی بر جبین‏

کی درین عالم بت و بتگر بدی ** چون کسی را زهره‏ی تسخر بدی‏

پس قیامت بودی این دنیای ما ** در قیامت کی کند جرم و خطا

گفت شه پوشید حق پاداش بد ** لیک از عامه نه از خاصان خود

گر به دامی افکنم من یک امیر ** از امیران خفیه دارم نه از وزیر 990

حق به من بنمود پس پاداش کار ** وز صورهای عملها صد هزار

تو نشانی ده که من دانم تمام ** ماه را بر من نمی‏پوشد غمام‏

گفت پس از گفت من مقصود چیست ** چون تو می‏دانی که آن چه بود چیست‏

گفت شه حکمت در اظهار جهان ** آن که دانسته برون آید عیان‏