هر مزاجی را عناصر مایه‌است ** وین مزاجت برتر از هر پایه است

Her mizacın mayası anasırdır. Fakat senin şu mizacın, her mertebeden üstün.

این مزاجت از جهان منبسط ** وصف وحدت را کنون شد ملتقط

Senin mizacın, şu yayılmış, şu geniş âlemden birlik vasfını bir araya derleyip toplayıvermiştir.

ای دریغا عرصه‌ی افهام خلق ** سخت تنگ آمد ندارد خلق حلق

Ne yazık, halkın anlayış sahası pek dar... Halkın havsalası yok!

ای ضیاء الحق بحذق رای تو ** حلق بخشد سنگ را حلوای تو

Fakat ey Hak ziyası, reyindeki isabet ve kudret, o kadar büyüktür ki helvan, taşa bile boğaz verir.

کوه طور اندر تجلی حلق یافت ** تا که می نوشید و می را بر نتافت 15

Tur dağı, tecelliye uğrayınca boğazlandı, şarap içti, hatta o şaraba tahammül edemedi de

صار دکا منه وانشق الجبل ** هل رایتم من جبل رقص الجمل

Yarıldı, zerre zerre oldu. Hiç dağın deve gibi oynadığını gördünüz mü?

لقمه‌بخشی آید از هر کس به کس ** حلق‌بخشی کار یزدانست و بس

Herkes, herkese bir lokma bir şey verebilir ama boğaz bağışlamak, ancak Allah işidir.

حلق بخشد جسم را و روح را ** حلق بخشد بهر هر عضوت جدا

Allah, cisme de boğaz verir, ruha da. Her uzvuna ayrı, ayrı boğaz bağışlar.

این گهی بخشد که اجلالی شوی ** وز دغا و از دغل خالی شوی

Fakat bu ihsanı, kendini ululuğa verdiğin, kötülükten ve hileden arındığın vakit yapar da

تا نگویی سر سلطان را به کس ** تا نریزی قند را پیش مگس 20

Sen de padişahın sırrını kimseye söylemez, şekeri sineğe sunamazsın.

گوش آنکس نوشد اسرار جلال ** کو چو سوسن صدزبان افتاد و لال

Ululuk şarabını o adamın kulağı içer ki sûsen gibi yüzlerce dili olduğu halde dilsizdir.

حلق بخشد خاک را لطف خدا ** تا خورد آب و بروید صد گیا

Allah’ın lütfu, su içsin de yüzlerce ot bitirsin diye toprağa da boğaz ihsan eder.

باز خاکی را ببخشد حلق و لب ** تا گیاهش را خورد اندر طلب

Sonra topraktan yaratılan mahlûklara boğaz verir, dudak verir... Onlar da arayıp topraktan biten otları otlarlar.

چون گیاهش خورد حیوان گشت زفت ** گشت حیوان لقمه‌ی انسان و رفت

Hayvan, ot yedi de semirdi mi... insana gıda olur, ortadan kalkar.

باز خاک آمد شد اکال بشر ** چون جدا شد از بشر روح و بصر 25

Fakat toprak da, ruh çıktı, insan görüşten ayrıldı mı insanı yiyip sömürür.

ذره‌ها دیدم دهانشان جمله باز ** گر بگویم خوردشان گردد دراز

Zerreler gördüm: Hepsi ağızlarını açmışlar, gıdalarını söylesem söz uzar gider.

برگها را برگ از انعام او ** دایگان را دایه لطف عام او

Yaprakların gıdası onun kereminden… Dallara dadı, onun umumi ve şâmil lütfu.

رزقها را رزقها او می‌دهد ** زانک گندم بی غذایی چون زهد

Rızıkların rızkını o vermekte. Buğday, rızıksız nasıl baş gösterir, biter?

نیست شرح این سخن را منتهی ** پاره‌ای گفتم بدانی پاره‌ها

Bu sözün sonu gelmez. Ben, bir miktarını söyledim, öbürlerini sen anlayıver.

جمله عالم آکل و ماکول دان ** باقیان را مقبل و مقبول دان 30

Bil ki bütün âlem yiyen ve yenenden ibarettir. Hak’la bâki olanları da Hakk’a yönelmiş ve Hakk’ın makbulü olmuş bil.

این جهان و ساکنانش منتشر ** وان جهان و سالکانش مستمر

Bu âlem de daima neşre uğrayıp durur, bu âlemdekiler de. O âlemle o âleme gidenlerse daimî ve ebedîdir.

این جهان و عاشقانش منقطع ** اهل آن عالم مخلد مجتمع

Bu âlemin de sonu yoktur, bu âleme âşık olanların da. O âlem ehliyse ebedî ve bir aradadır.

پس کریم آنست کو خود را دهد ** آب حیوانی که ماند تا ابد

Kerem ona derler ki insan, kendisini ebedî kılacak âbıhayatı kendisine versin.

باقیات الصالحات آمد کریم ** رسته از صد آفت و اخطار و بیم

Kerem sahibi, “Bâkıyât-us sâlihat”ın ta kendisidir. Yüzlerce âfetten, tehlikeden korkudan kurtulmuştur.

گر هزارانند یک کس بیش نیست ** چون خیالاتی عدد اندیش نیست 35

Onlar, binlerce kişi olsalar yine bir kişiden fazla değildirler. Hayallere kapılanlar gibi sayı düşünmezler ki.

آکل و ماکول را حلقست و نای ** غالب و مغلوب را عقلست و رای

Yiyenle yenenin boğazı, gırtlağı var… Galiple mağlûbun aklı reyi.

حلق بخشید او عصای عدل را ** خورد آن چندان عصا و حبل را

Allah adalet asâsına boğaz verdi de o kadar sopaları, o kadar ipleri yedi.

واندرو افزون نشد زان جمله اکل ** زانک حیوانی نبودش اکل و شکل

Öyle olduğu halde o yemeden semirmedi, şişmedi. Yiyişi de hayvan yiyişi değildi, kendisi de hayvan değil.

مر یقین را چون عصا هم حلق داد ** تا بخورد او هر خیالی را که زاد

Allah her doğan hayali yesin diye yakına da, asâya verdiği gibi boğaz verdi.

پس معانی را چو اعیان حلقهاست ** رازق حلق معانی هم خداست 40

Âyan gibi maaninin de boğazı vardır… Maaniyi rızıklandıran da Allah’tır.

پس ز مه تا ماهی هیچ از خلق نیست ** که بجذب مایه او را حلق نیست

Balıktan aya kadar mahlûkattan hiçbiri yoktur ki gıdayı çekecek, yiyecek ağzı olmasın.

حلق جان از فکر تن خالی شود ** آنگهان روزیش اجلالی شود

Nefsin boğazı vesveseden boşaldı mı ululuk vahyine konuk olur.

شرط تبدیل مزاج آمد بدان ** کز مزاج بد بود مرگ بدان

Fakat bil ki bunun şartı mizacı tebdil etmektir. Çünkü kötülerin ölümü kötü mizaçtandır.

چون مزاج آدمی گل‌خوار شد ** زرد و بدرنگ و سقیم و خوار شد

İnsanın mizacı toprak yemeye alışırsa rengi sararır, kötüleşir. İnsan hastalanır, düşkün bir hale gelir.

چون مزاج زشت او تبدیل یافت ** رفت زشتی از رخش چون شمع تافت 45

Fakat kötü mizacı değişirse kötülüğü gider, yüzü çırağ gibi parlar.

دایه‌ای کو طفل شیرآموز را ** تا بنعمت خوش کند پدفوز را

Dadı, süt emer çocuğunu türlü, türlü nimetlerden gıdalandırır.

گر ببندد راه آن پستان برو ** برگشاید راه صد بستان برو

Ama çoğunu memeden kesti mi ona yüzlerce bahçelerin, bostanların yolunu açar.

زانک پستان شد حجاب آن ضعیف ** از هزاران نعمت و خوان و رغیف

Çünkü meme, o zayıf çocuk için binlerce nimetlerin, binlerce yemeklerin, binlerce ekmeklerin hicabıdır.

پس حیات ماست موقوف فطام ** اندک اندک جهد کن تم الکلام

Hulâsa yaşamamız, sütten kesilmemize bağlıdır. Sen de yavaş, yavaş kendini gıdadan kesmeye çalış vesselâm.

ون جنین بد آدمی بد خون غذا ** از نجس پاکی برد مومن کذا 50

İnsan, ana karnındayken kan emer, varlığı kanladır, bedenin nesçi kanla vücut bulur.

از فطام خون غذااش شیر شد ** وز فطام شیر لقمه‌گیر شد

Kandan kesilince gıdası süt olur, sütten kesilince lokma yemeğe başlar.

وز فطام لقمه لقمانی شود ** طالب اشکار پنهانی شود

Lokmadan kesildi mi Lokman kesilir, gizli matlûba talip olur.

گر جنین را کس بگفتی در رحم ** هست بیرون عالمی بس منتظم

Ana karnındaki çocuğa birisi dese ki: Dışarda pek düzgün, pek güzel bir âlem var…

یک زمینی خرمی با عرض و طول ** اندرو صد نعمت و چندین اکول

Boyuna, enine geniş bir yeryüzü… Orada nice nimetler var, nice sonsuz yiyecek şeyler.

کوهها و بحرها و دشتها ** بوستانها باغها و کشتها 55

Dağlar, denizler, ovalar, bostanlar, bağlar, çayırlar…

آسمانی بس بلند و پر ضیا ** آفتاب و ماهتاب و صد سها

Pek yüksek, ziyadar bir gökyüzü… Güneş, ay ışığı, yüzlerce süha yıldızı.

از جنوب و از شمال و از دبور ** باغها دارد عروسیها و سور

Yıldızdan, poyrazdan, doğudan, batıdan esen yeller… Bağlar bahçeler gelin gibi süslenmekte, bezenmekte.

در صفت ناید عجایبهای آن ** تو درین ظلمت چه‌ای در امتحان

O âlemdeki şaşılacak şeyler anlatılamaz ki… Sen, neden bu kapkaranlık yerde mihnetler içindesin?

خون خوری در چارمیخ تنگنا ** در میان حبس و انجاس و عنا

Bu daracık çarmıhta kan yemektesin; hapis içinde, pislikler içinde, sıkıntılar içindesin.

او بحکم حال خود منکر بدی ** زین رسالت معرض و کافر شدی 60

Çocuk, kendi haline bakıp bunları inkâr eder, bu elçilikten yüz çevirir, kâfir olur.