متفق گشتند در عهد وثیق ** که نگرداند سخن را یک رفیق

Birleşip hiç birisinin bu kavilden, bu karardan dönmeyeceklerine ait kuvvetlice ahdettiler.

بعد از آن سوگند داد او جمله را ** تا که غمازی نگوید ماجرا 1535

Sonra o zeki çocuk, içlerinden kimsenin bunu söylememesi için hepsine yemin ettirdi.

رای آن کودک بچربید از همه ** عقل او در پیش می‌رفت از رمه

O çocuğun bu tedbiri, hepsinin tedbirinden üstün olmuştu, onun aklı, bütün çocukların aklından ileriydi.

آن تفاوت هست در عقل بشر ** که میان شاهدان اندر صور

Güzellerin bazıları, nasıl bazılarından üstün, bir kısmı da öbürlerinden aşağıysa insanların akılları da fazla yahut eksiktir.

زین قبل فرمود احمد در مقال ** در زبان پنهان بود حسن رجال

Ahmed, “Erlerin güzelliği, dillerinin altında gizlidir” mealinde bir söz söyledi.

عقول خلق متفاوتست در اصل فطرت و نزد معتزله متساویست تفاوت عقول از تحصیل علم است

İnsanların akılları, yaratılışta farklıdır, fakat Mutezile’ye göre müsavidir, artıklık, eksiklik, bilgi tahsilinden ileri gelir

اختلاف عقلها در اصل بود ** بر وفاق سنیان باید شنود

Akıllardaki aykırılık, yaratılıştadır. Bu hususta Sünnilerin sözünü dilemek, onların hükmünü kabul etmek gerek.

بر خلاف قول اهل اعتزال ** که عقول از اصل دارند اعتدال 1540

Bu hüküm itizal ehlinin sözlerine aykırıdır. Onlar, “Akıllar yaratılışta aynı derecededir,

تجربه و تعلیم بیش و کم کند ** تا یکی را از یکی اعلم کند

Tecrübe ve öğreniş, aklı çoğaltır, azaltır, bu suretle bir adam, öbüründen daha bilgili olur” derler.

باطلست این زانک رای کودکی ** که ندارد تجربه در مسلکی

Bu söz bâtıldır. O zeki çocuk, herhangi ir meslekte tecrübe sahibi değildi ya.

بر دمید اندیشه‌ای زان طفل خرد ** پیر با صد تجربه بویی نبرد

Fakat o küçük çocuk, öyle bir tedbirde bulundu ki yüzlerce tecrübe sahibi ihtiyar, o tedbirinin kokusunu bile alamadı.

خود فزون آن به که آن از فطرتست ** تا ز افزونی که جهد و فکرتست

Zaten yaradılışta olan üstünlük, çalışıp çabalama, düşünüp taşınma ile elde edilen üstünlükten elbette iyidir.

تو بگو داده‌ی خدا بهتر بود ** یاکه لنگی راهوارانه رود 1545

Sen söyle, Allah vergisi mi daha iyi, yoksa topal eşeğin rahvan atı taklidi mi?

در وهم افکندن کودکان اوستاد را

Çocukların hocayı vehme düşürmeleri

روز گشت و آمدند آن کودکان ** بر همین فکرت ز خانه تا دکان

Ertesi gün oldu. Çocuklar, bu düşünceyle mektebe geldiler.

جمله استادند بیرون منتظر ** تا درآید اول آن یار مصر

Hepsi de dışarıda bu fikri ortaya atan zeki çocuğu bekliyorlardı.

زانک منبع او بدست این رای را ** سر امام آید همیشه پای را

Çünkü bu tedbirin kaynağı oydu. Baş, daima ayağın reisidir… Ayağı çekip götüren baştır.

ای مقلد تو مجو بیشی بر آن ** کو بود منبع ز نور آسمان

A mukallit, gök nurunun bir kaynağı olan kişiden üstün olmayı isteme.

او در آمد گفت استا را سلام ** خیر باشد رنگ رویت زردفام 1550

Çocuk geldi, hocaya, selam verip “Hocam, hayır ola, benzin sararmış” dedi.

گفت استا نیست رنجی مر مرا ** تو برو بنشین مگو یاوه هلا

Hoca “Hasta filan değilim, saçmalama… Geç yerine otur” dedi.

نفی کرد اما غبار وهم بد ** اندکی اندر دلش ناگاه زد

Dedi ama hatırına da bir vehim tozudur kondu, az bile olsa gönlüne bir endişedir düştü.

اندر آمد دیگری گفت این چنین ** اندکی آن وهم افزون شد بدین

Derken öbür çocuk içeri girdi. O da öyle söyleyince o vehim arttı.

همچنین تا وهم او قوت گرفت ** ماند اندر حال خود بس در شگفت

Böyle böyle vehmi arttıkça arttı. Haline şaştı kaldı, hasta olduğuna hükmetti.

بیمار شدن فرعون هم به وهم از تعظیم خلقان

Firavunun da bu çeşit halkın ululamasından hasta düşmesi

سجده‌ی خلق از زن و از طفل و مرد ** زد دل فرعون را رنجور کرد 1555

Kadın, erkek, çoluk, çocuk… Halkın secde etmesi de Firavunun gönlüne tesir etti, hastalandı.

گفتن هریک خداوند و ملک ** آنچنان کردش ز وهمی منهتک

Herkes ona Allah’sın, padişahsın dedikçe vehimlendi, bu vehimle öyle bir dereceye geldi ki,

که به دعوی الهی شد دلیر ** اژدها گشت و نمی‌شد هیچ سیر

Allahlık, dâvasında yiğitleşti, ejderha kesildi, doymak nedir bilmez oldu!

عقل جزوی آفتش وهمست و ظن ** زانک در ظلمات شد او را وطن

Aklı cüz’inin afeti vehimdir, zandır. Çünkü onun vatanı karanlıklar diyarındadır.

بر زمین گر نیم گز راهی بود ** آدمی بی وهم آمن می‌رود

Yerde yarım arşın enlikte bir yol olsa insan, hiç vehimlenmeden rahatça yürür.

بر سر دیوار عالی گر روی ** گر دو گز عرضش بود کژ می‌شوی 1560

Fakat yüksek bir duvarın üstünde gitsen yolun genişliği iki arşın olsa yine eğri büğrü gidersin.

بلک می‌افتی ز لرزه‌ی دل به وهم ** ترس وهمی را نکو بنگر بفهم

Hatta gönlüne düşen vehim yüzünden belki de düşersin. Vehimden gelen korkuya iyice dikkat et de vehimin kötülüğünü anla.

رنجور شدن اوستاد به وهم

Hocanın vehimle hastalanması

گشت استا سست از وهم و ز بیم ** بر جهید و می‌کشانید او گلیم

Hoca vehimden korkudan hastalandı. Yerinden sıçrayıp kalktı, kilimini başına örttü.

خشمگین با زن که مهر اوست سست ** من بدین حالم نپرسید و نجست

“Zaten sevgisi az, ben bu halde, olduğum halde halimi sormadı bile.

خود مرا آگه نکرد از رنگ من ** قصد دارد تا رهد از ننگ من

Rengimin solukluğunu, benzimin uçukluğunu haber bile vermedi. Bana kastediyor, benden kurtulmaya yol arıyor.

او به حسن و جلوه‌ی خود مست گشت ** بی‌خبر کز بام افتادم چو طشت 1565

Kendi güzelliğinden kendi cilvesinden kendisi sarhoş olmuş. Benimse haberim bile yok… Hâlbuki leğenim, damdan düşmüş, rüsvay olmuş gitmişim” diye karısına kızgın bir halde,

آمد و در را بتندی وا گشاد ** کودکان اندر پی آن اوستاد

Evine gelip kapıyı şiddetle açtı. Çocuklarda hocanın ardından geliyordu.

گفت زن خیرست چون زود آمدی ** که مبادا ذات نیکت را بدی

Karısı, “Hayır ola, erken geldin. Allah esirgesin, başına kötü bir şey gelmesin de” dedi.

گفت کوری رنگ و حال من ببین ** از غمم بیگانگان اندر حنین

Hoca dedi ki. “Kör müsün sen? Bir benzime, bir halime baksana. Yabancıların bile derdimle dertleniyor, feryada geliyor.

تو درون خانه از بغض و نفاق ** می‌نبینی حال من در احتراق

Sen evimin içinde olduğun halde bana düşmanlığından, bana karşı münafıklıkta bulunduğundan yanıp yakıldığımı, görmüyorsun bile”

گفت زن ای خواجه عیبی نیستت ** وهم و ظن لاش بی معنیستت 1570

Kadın, “A hocam, senin bir şeyin yok. Bu endişen manasız ve saçma bir vehimden ibaret” dediyse de,

گفتش ای غر تو هنوزی در لجاج ** می‌نبینی این تغیر و ارتجاج

“A kahpe inat mı ediyorsun? Halimde ki kırgınlığı, tir tir titrediğimi görmüyor musun?

گر تو کور و کر شدی ما را چه جرم ** ما درین رنجیم و در اندوه و گرم

Körsen benim ne cürmüm var? Ben kendi derdime düştüm, bu gussadan perişan bir haldeyim zaten” dedi.

گفت ای خواجه بیارم آینه ** تا بدانی که ندارم من گنه

Kadın “ Hocam, ayna getireyim de bak… Benim bir suçum var mı, yalan söylüyor muyum, anla” dediyse de hoca,

گفت رو مه تو رهی مه آینت ** دایما در بغض و کینی و عنت

“Git, aynan da batsın, sen de bat. Zaten daima bana buğzetmede, daima bana kin gütmede, benimle inat edip durmadasın sen.

جامه‌ی خواب مرا زو گستران ** تا بخسپم که سر من شد گران 1575

Yatağı yay, yorganı getir… Ben yatayım hele… Başım ağırlaştı” dedi.

زن توقف کرد مردش بانگ زد ** کای عدو زوتر ترا این می‌سزد

Kadın biraz duraklayınca “Hadi behey düşman senin lâyığın bu laf, durmasana” diye bağırmaya başladı.

در جامه‌ی خواب افتادن استاد و نالیدن او از وهم رنجوری

Hocanın, vehminden yatağa, yorgana düşmesi ve hastayım diye vehimlenerek inlemeye başlaması

جامه خواب آورد و گسترد آن عجوز ** گفت امکان نه و باطن پر ز سوز

Kocakarı, yatak yorgan getirip döşedi. “İçi vehim ateşiyle dolu, imkân yok.

گر بگویم متهم دارد مرا ** ور نگویم جد شود این ماجرا

Bir şey söylesem beni itham edecek. Fakat söylemesem de bu hastalık sahiden hastalık haline gelecek.

فال بد رنجور گرداند همی ** آدمی را که نبودستش غمی

Kötüye yorma, vehimlenme, insanı hiçbir hastalığı yokken hasta eder.

قول پیغامبر قبوله یفرض ** ان تمارضتم لدینا تمرضوا 1580

Kabul edilmesi farz olan Peygamber hadisidir bu: Hasta değilken kendinizi hasta gösterirseniz sahiden hastalanırsınız.

گر بگویم او خیالی بر زند ** فعل دارد زن که خلوت می‌کند

Hasta değilim desem, bu karı yalnız kalmayı istiyor, yapacağı bir iş var.

مر مرا از خانه بیرون می‌کند ** بهر فسقی فعل و افسون می‌کند

Beni evden atacak, sonra da ne kötülükte bulunacaksa bulunacak diyebilir” dedi.

جامه خوابش کرد و استاد اوفتاد ** آه آه و ناله از وی می‌بزاد

Hoca, yorganını çekip uzandı, ahlayıp puflamaya, inim inim inlemeye başladı.