گفتن هریک خداوند و ملک ** آنچنان کردش ز وهمی منهتک

Herkes ona Allah’sın, padişahsın dedikçe vehimlendi, bu vehimle öyle bir dereceye geldi ki,

که به دعوی الهی شد دلیر ** اژدها گشت و نمی‌شد هیچ سیر

Allahlık, dâvasında yiğitleşti, ejderha kesildi, doymak nedir bilmez oldu!

عقل جزوی آفتش وهمست و ظن ** زانک در ظلمات شد او را وطن

Aklı cüz’inin afeti vehimdir, zandır. Çünkü onun vatanı karanlıklar diyarındadır.

بر زمین گر نیم گز راهی بود ** آدمی بی وهم آمن می‌رود

Yerde yarım arşın enlikte bir yol olsa insan, hiç vehimlenmeden rahatça yürür.

بر سر دیوار عالی گر روی ** گر دو گز عرضش بود کژ می‌شوی 1560

Fakat yüksek bir duvarın üstünde gitsen yolun genişliği iki arşın olsa yine eğri büğrü gidersin.

بلک می‌افتی ز لرزه‌ی دل به وهم ** ترس وهمی را نکو بنگر بفهم

Hatta gönlüne düşen vehim yüzünden belki de düşersin. Vehimden gelen korkuya iyice dikkat et de vehimin kötülüğünü anla.

رنجور شدن اوستاد به وهم

Hocanın vehimle hastalanması

گشت استا سست از وهم و ز بیم ** بر جهید و می‌کشانید او گلیم

Hoca vehimden korkudan hastalandı. Yerinden sıçrayıp kalktı, kilimini başına örttü.

خشمگین با زن که مهر اوست سست ** من بدین حالم نپرسید و نجست

“Zaten sevgisi az, ben bu halde, olduğum halde halimi sormadı bile.

خود مرا آگه نکرد از رنگ من ** قصد دارد تا رهد از ننگ من

Rengimin solukluğunu, benzimin uçukluğunu haber bile vermedi. Bana kastediyor, benden kurtulmaya yol arıyor.

او به حسن و جلوه‌ی خود مست گشت ** بی‌خبر کز بام افتادم چو طشت 1565

Kendi güzelliğinden kendi cilvesinden kendisi sarhoş olmuş. Benimse haberim bile yok… Hâlbuki leğenim, damdan düşmüş, rüsvay olmuş gitmişim” diye karısına kızgın bir halde,

آمد و در را بتندی وا گشاد ** کودکان اندر پی آن اوستاد

Evine gelip kapıyı şiddetle açtı. Çocuklarda hocanın ardından geliyordu.

گفت زن خیرست چون زود آمدی ** که مبادا ذات نیکت را بدی

Karısı, “Hayır ola, erken geldin. Allah esirgesin, başına kötü bir şey gelmesin de” dedi.

گفت کوری رنگ و حال من ببین ** از غمم بیگانگان اندر حنین

Hoca dedi ki. “Kör müsün sen? Bir benzime, bir halime baksana. Yabancıların bile derdimle dertleniyor, feryada geliyor.

تو درون خانه از بغض و نفاق ** می‌نبینی حال من در احتراق

Sen evimin içinde olduğun halde bana düşmanlığından, bana karşı münafıklıkta bulunduğundan yanıp yakıldığımı, görmüyorsun bile”

گفت زن ای خواجه عیبی نیستت ** وهم و ظن لاش بی معنیستت 1570

Kadın, “A hocam, senin bir şeyin yok. Bu endişen manasız ve saçma bir vehimden ibaret” dediyse de,

گفتش ای غر تو هنوزی در لجاج ** می‌نبینی این تغیر و ارتجاج

“A kahpe inat mı ediyorsun? Halimde ki kırgınlığı, tir tir titrediğimi görmüyor musun?

گر تو کور و کر شدی ما را چه جرم ** ما درین رنجیم و در اندوه و گرم

Körsen benim ne cürmüm var? Ben kendi derdime düştüm, bu gussadan perişan bir haldeyim zaten” dedi.

گفت ای خواجه بیارم آینه ** تا بدانی که ندارم من گنه

Kadın “ Hocam, ayna getireyim de bak… Benim bir suçum var mı, yalan söylüyor muyum, anla” dediyse de hoca,

گفت رو مه تو رهی مه آینت ** دایما در بغض و کینی و عنت

“Git, aynan da batsın, sen de bat. Zaten daima bana buğzetmede, daima bana kin gütmede, benimle inat edip durmadasın sen.

جامه‌ی خواب مرا زو گستران ** تا بخسپم که سر من شد گران 1575

Yatağı yay, yorganı getir… Ben yatayım hele… Başım ağırlaştı” dedi.

زن توقف کرد مردش بانگ زد ** کای عدو زوتر ترا این می‌سزد

Kadın biraz duraklayınca “Hadi behey düşman senin lâyığın bu laf, durmasana” diye bağırmaya başladı.

در جامه‌ی خواب افتادن استاد و نالیدن او از وهم رنجوری

Hocanın, vehminden yatağa, yorgana düşmesi ve hastayım diye vehimlenerek inlemeye başlaması

جامه خواب آورد و گسترد آن عجوز ** گفت امکان نه و باطن پر ز سوز

Kocakarı, yatak yorgan getirip döşedi. “İçi vehim ateşiyle dolu, imkân yok.

گر بگویم متهم دارد مرا ** ور نگویم جد شود این ماجرا

Bir şey söylesem beni itham edecek. Fakat söylemesem de bu hastalık sahiden hastalık haline gelecek.

فال بد رنجور گرداند همی ** آدمی را که نبودستش غمی

Kötüye yorma, vehimlenme, insanı hiçbir hastalığı yokken hasta eder.

قول پیغامبر قبوله یفرض ** ان تمارضتم لدینا تمرضوا 1580

Kabul edilmesi farz olan Peygamber hadisidir bu: Hasta değilken kendinizi hasta gösterirseniz sahiden hastalanırsınız.

گر بگویم او خیالی بر زند ** فعل دارد زن که خلوت می‌کند

Hasta değilim desem, bu karı yalnız kalmayı istiyor, yapacağı bir iş var.

مر مرا از خانه بیرون می‌کند ** بهر فسقی فعل و افسون می‌کند

Beni evden atacak, sonra da ne kötülükte bulunacaksa bulunacak diyebilir” dedi.

جامه خوابش کرد و استاد اوفتاد ** آه آه و ناله از وی می‌بزاد

Hoca, yorganını çekip uzandı, ahlayıp puflamaya, inim inim inlemeye başladı.

کودکان آنجا نشستند و نهان ** درس می‌خواندند با صد اندهان

eksik

کین همه کردیم و ما زندانییم ** بد بنایی بود ما بد بانییم 1585

“Bunca işler işledik, bunca düzenler düzdük; yine de zindandayız. Kurduğumuz yapı, kötü yapıymış, biz de kötü kurucular!” diyorlardı.

دوم بار وهم افکندن کودکان استاد را کی او را از قرآن خواندن ما درد سر افزاید

Çocukların, bizim Kur’an okumamızdan hocanın baş ağrısı artıyor diye onu ikinci defa olarak vehme düşürmeleri

گفت آن زیرک که ای قوم پسند ** درس خوانید و کنید آوا بلند

O zeki çocuk, “Arkadaşlar, dersinizi bağıra bağıra okuyun” dedi.

چون همی‌خواندند گفت ای کودکان ** بانگ ما استاد را دارد زیان

Hepsi birden bağıra bağıra okumaya başlayınca dedi ki: “Çocuklar, bizim bağırmamız hocaya fena gelir.

درد سر افزاید استا را ز بانگ ** ارزد این کو درد یابد بهر دانگ

Bu gürültü hocanın baş ağrısını fazlalaştırır. Bu dert, bir kuruşa değer mi?

گفت استا راست می‌گوید روید ** درد سر افزون شدم بیرون شوید

Hoca, doğru söylüyor, başımın ağrısı fazlalaştı. Hadi gidin!” dedi.

خلاص یافتن کودکان از مکتب بدین مکر

Çocukların bu hileyle mektepten kurtulmaları

سجده کردند و بگفتند ای کریم ** دور بادا از تو رنجوری و بیم 1590

Çocuklar, yeri öpüp “Kerem sahibi, hastalık, senden uzak olsun” dediler.

پس برون جستند سوی خانه‌ها ** همچو مرغان در هوای دانه‌ها

Mektepten fırlayıp tanelere uçuşan kuşlar gibi evlerine koşuştular.

مادرانشان خشمگین گشتند و گفت ** روز کتاب و شما با لهو جفت

Anneleri kızarak “Bu gün mektep var. Sizse oyuna dalmışsınız” dedi.

عذر آوردند کای مادر تو بیست ** این گناه از ما و از تقصیر نیست

Özür getirip dediler ki: “Dur hele anne, suç bizim değil, bizim kabahatimiz yok.

از قضای آسمان استاد ما ** گشت رنجور و سقیم و مبتلا

Nasılsa hocamız hastalandı, perişan bir hale geldi”

مادران گفتند مکرست و دروغ ** صد دروغ آرید بهر طمع دوغ 1595

Anneleri dedi ki. “Hile, düzen. Siz bir ayran için yüz yalan söylersiniz.

ما صباح آییم پیش اوستا ** تا ببینیم اصل این مکر شما

Hele sabah olsun, hocanıza gideyim de bu hilenin aslını öğreneyim”

کودکان گفتند بسم الله روید ** بر دروغ و صدق ما واقف شوید

Çocuklar, “Peki, git de doğru mu söylüyoruz, yalan mı, anla” dediler.

رفتن مادران کودکان به عیادت اوستاد

Çocukların annelerinin hocayı dolaşmaya gitmeleri

بامدادان آمدند آن مادران ** خفته استا همچو بیمار گران

Sabah olunca anneleri, hocayı dolaşmaya gittiler. Bir de baktılar ki hoca, ağır bir hastalığa tutulmuş, yatmakta.

هم عرق کرده ز بسیاری لحاف ** سر ببسته رو کشیده در سجاف

Fazla örtündüğü, başını bağladığı, yüzünü kapattığı için kan-tere batmış.

آه آهی می‌کند آهسته او ** جملگان گشتند هم لا حول‌گو 1600

Hafif hafif ah etmekte. Hepsi Lâ havle demeye başladılar.

خیر باشد اوستاد این درد سر ** جان تو ما را نبودست زین خبر

“Hayrola hocam, bu baş ağrısı ne? Allah sağlık versin, vallahi hiç haberimiz yok” dediler.

گفت من هم بی‌خبر بودم ازین ** آگهم مادر غران کردند هین

Hoca” Benim de haberim yoktu. Bu kahpe oğulları haber verdiler işte,

من بدم غافل بشغل قال و قیل ** بود در باطن چنین رنجی ثقیل

Ben çalışıp çabalıyor, kıyl ü kaalle meşgul bulunuyordum, haberim bile yoktu. Meğerse içimde dehşetli bir hastalık varmış” dedi.

چون بجد مشغول باشد آدمی ** او ز دید رنج خود باشد عمی

İnsan, bir işe ciddiyetle koyuldu mu hastalığını göremez, körleşir.

از زنان مصر یوسف شد سمر ** که ز مشغولی بشد زیشان خبر 1605

Mısır kadınları da Yusuf’un güzelliğine daldılar, haberleri bile olmadı da,