هیچ وازر وزر غیری بر نداشت ** من نیم وازر خدایم بر فراشت
Hiç kimse, başkasının suçunu almaz, yükünü yüklenmez… Yüklenmez ama yüklenen ben değilim ki, onların yüklerini alan, onları hafifleten Allah’tır.” dedi.
آنک بی وزرست شیخست ای جوان ** در قبول حق چواندر کف کمان
Civanım, yükü olmayan şeyhtir. Allah onu eldeki yay gibi eline almış, kabul etmiştir.
شیخ کی بود پیر یعنی مو سپید ** معنی این مو بدان ای کژ امید1790
Şeyh kime derler? İhtiyara, yani saçı sakalı ağarmış adama derler. Fakat ey ümitsiz adam, bunun manasını bil.
هست آن موی سیه هستی او ** تا ز هستی‌اش نماند تای مو
Kara saç, kara sakal, onun varlığıdır. Varlığından tek bir kıl bile kalmamalı.
چونک هستی‌اش نماند پیر اوست ** گر سیه‌مو باشد او یا خود دوموست
Birisinin varlığı kalmadı mı pir ona derler. İster saçı sakalı siyah olsun, ister kır.
هست آن موی سیه وصف بشر ** نیست آن مو موی ریش و موی سر
O kara saç, kara sakal, insanlık sıfatıdır. Söylediğimiz kıl, sakal, bıyık kılları söylediğimiz saç baştaki değildir.
عیسی اندر مهد بر دارد نفیر ** که جوان ناگشته ما شیخیم و پیر
İsa, beşikte “Genç olmadan şeyhsiz, piriz” diye bağırır.
گر رهید از بعض اوصاف بشر ** شیخ نبود کهل باشد ای پسر1795
Oğul, insan, insanlık sıfatlarının bir kısmından kurtuldu mu şeyh olmaz, fakat olgun bir adam olur.
چون یکی موی سیه کان وصف ماست ** نیست بر وی شیخ و مقبول خداست
İnsanlık sıfatlarından bir tek kara kıl bile kalmadı mı şeyh olur, Allah’a makbul bir adam haline gelir.
چون بود مویش سپید ار با خودست ** او نه پیرست و نه خاص ایزدست
Fakat bir adam yaşlansa da saçı sakalı ağarsa hakikatte ne pirdir, ne Allah hası!
ور سر مویی ز وصفش باقیست ** او نه از عرش است او آفاقیست
Varlığında insanlık sıfatlarından bir tek kıl bile kalsa mensup olamaz, âlem halkından birisidir o!
عذر گفتن شیخ بهر ناگریستن بر فرزندان
Şeyh’in, oğullarına ağlamadığına özür getirmesi
شیخ گفت او را مپندار ای رفیق ** که ندارم رحم و مهر و دل شفیق
Şeyh, kendisine bu sözü söyleyen karısına dedi ki: “Arkadaş, merhametim, şefkatim yok, yüreğim katı sanma,
بر همه کفار ما را رحمتست ** گرچه جان جمله کافر نعمتست1800
Biz, kâfirler, Allah’a küfranı nimette bulunmuş olmakla beraber onlara acırız.
بر سگانم رحمت و بخشایش است ** که چرا از سنگهاشان مالش است
Hatta halk onları taşlıyor diye köpeklere acırız.
آن سگی که می‌گزد گویم دعا ** که ازین خو وا رهانش ای خدا
Ben beni ısıran köpeğe de dua eder, Yarabbi sen onu bu huydan vazgeçir,
این سگان را هم در آن اندیشه دار ** که نباشند از خلایق سنگسار
Adamları ısırmasın da halkın taşını, topacını yemesin derim.
زان بیاورد اولیا را بر زمین ** تا کندشان رحمة للعالمین
Allah, velileri âlemlere rahmet olmak üzere yeryüzüne getirmiştir.
خلق را خواند سوی درگاه خاص ** حق را خواند که وافر کن خلاص1805
Onlar, halkı Allah’ın haremine davet ederler, Hakk’a da “Yarabbi bunları sen kurtar” diye dua ederler.
جهد بنماید ازین سو بهر پند ** چون نشد گوید خدایا در مبند
Bu yüzden halka usanmadan öğüt verirler. Halk, öğütlerini kabul etmedi mi, “ Yarabbi, sen bunlara acı sen kapını kapama “ derler.
رحمت جزوی بود مر عام را ** رحمت کلی بود همام را
Halkın mazhar olduğu rahmet, cüz’i rahmettir. Fakat himmet sahibi er, külli rahmete mazhardır.
رحمت جزوش قرین گشته بکل ** رحمت دریا بود هادی سبل
Allah’ın cüz’i rahmetine mazhar olan, küllî rahmete ulaştı mı rahmet denizi kesilir, yol gösterici olur.
رحمت جزوی بکل پیوسته شو ** رحمت کل را تو هادی بین و رو
Ey cüz’i rahmet, külle ulaş… Ey külli rahmet sen de yürü, halka yol göster.
تا که جزوست او نداند راه بحر ** هر غدیری را کند ز اشباه بحر1810
Cüz’i rahmete mazhar olan ve o mertebede kalan, denizin yolunu bilmez. Kuyuları da denize benzer sanır!
چون نداند راه یم کی ره برد ** سوی دریا خلق را چون آورد
Denizin yolunu bilmedikçe nasıl yol alır, halkı nasıl denize götürür, denize ulaştırır?
متصل گردد به بحر آنگاه او ** ره برد تا بحر همچون سیل و جو
Sel ve nehir gibi denize kadar akıp gitti mi o vakit denize ulaşır, denizle birleşir.
ور کند دعوت به تقلیدی بود ** نه از عیان و وحی تاییدی بود
Bundan önce halkı davet etse bile bu daveti taklittir. Yolu, varılacak makamı görerek yahut Allah’tan vahiy ve ilhamla, Allah kuvvetiyle değil!”
گفت پس چون رحم داری بر همه ** همچو چوپانی به گرد این رمه
Kadın, “Peki mademki herkese acıyorsun, bu sürünün çobanı gibi sürünün etrafında dönüp dolaşıyorsun demektir.
چون نداری نوحه بر فرزند خویش ** چونک فصاد اجلشان زد بنیش1815
Ecel cellâdı, oğullarını vurup öldürdüğü halde nasıl oluyor da kendi oğluna ağlamıyorsun?
چون گواه رحم اشک دیده‌هاست ** دیده‌ی تو بی نم و گریه چراست
Gözyaşları, merhamete delildir, yürek yanmadıkça göz yaşaramaz, neden gözlerinde yaş yok, niçin ağlamıyorsun ya?” dedi.
رو به زن کرد و بگفتش ای عجوز ** خود نباشد فصل دی همچون تموز
Şeyh kadına yüz çevirip dedi ki. “Kocakarı, kış mevsimi, temmuz ayına benzemez.
جمله گر مردند ایشان گر حی‌اند ** غایب و پنهان ز چشم دل کی‌اند
İsterse hepsi ölsün, isterse diri kalsın… Gönül gözünden kaybolmuyorlar ki!
من چو بینمشان معین پیش خویش ** از چه رو رو را کنم همچون تو ریش
Onları gözümün önünde görüp dururken neden senin gibi yüzümü yırtayım?
گرچه بیرون‌اند از دور زمان ** با من‌اند و گرد من بازی‌کنان1820
Zamanın devranından çıktılar… Çıktılar ama onlar yine benimle beraber, etrafımda oynayıp duruyorlar!
گریه از هجران بود یا از فراق ** با عزیزانم وصالست و عناق
Ağlayış ya elemden olur, ya ayrılıktan. Hâlbuki ben aziz sevgililerimle vuslattayım, koşuşup duruyorum.
خلق اندر خواب می‌بینندشان ** من به بیداری همی‌بینم عیان
Halk onları rüyada görür, bense uyanıkken onları apaşikâr görüyorum.
زین جهان خود را دمی پنهان کنم ** برگ حس را از درخت افشان کنم
Bu cihandan kendimi gizledim mi, duygu yaprağını varlık ağacından silktim mi onlarla beraberim.
حس اسیر عقل باشد ای فلان ** عقل اسیر روح باشد هم بدان
Kadınım, duygu akla esirdir, fakat bil ki akılda ruhun esiridir.
دست بسته‌ی عقل را جان باز کرد ** کارهای بسته را هم ساز کرد1825
Can, aklın bağlı olan ellerini çözdü mü haline imkân bulunmayan işleri de yapar, düzer.
حسها و اندیشه بر آب صفا ** همچو خس بگرفته روی آب را
Duygularla düşünceler, duru suyun yüzünü çer çöp gibi kaplamıştır.
دست عقل آن خس به یکسو می‌برد ** آب پیدا می‌شود پیش خرد
Aklın eli, onları bir tarafa atar, su meydana çıkar.
خس بس انبه بود بر جو چون حباب ** خس چو یکسو رفت پیدا گشت آب
Çerçöp habbeler gibi suyun yüzünü örter. Fakat bunlar bir tarafa sürüldü mü su görünür.
چونک دست عقل نگشاید خدا ** خس فزاید از هوا بر آب ما
Allah, aklın elini açmadıkça hava, suyumuzun yüzünü çerçöple, süprüntüyle doldurur.
آب را هر دم کند پوشیده او ** آن هوا خندان و گریان عقل تو1830
Suyu daima örter; hava buna güler; akılsa ağlar durur.
چونک تقوی بست دو دست هوا ** حق گشاید هر دو دست عقل را
Allah korkusu, havanın ellerini bağlarsa Hakk aklın ellerini çözer.
پس حواس چیره محکوم تو شد ** چون خرد سالار و مخدوم تو شد
Hizmetkârın âkil olursa sana galip olan duygularda mahkûmun olur.
حس را بی‌خواب خواب اندر کند ** تا که غیبیها ز جان سر بر زند
Gayba mensup sırlar, can âleminden zuhur etsin diye duyguları zahirî olmayan bir uykuya daldırır da,
هم به بیداری ببینی خوابها ** هم ز گردون بر گشاید بابها
İnsan uyanıkken rüyalar da görür, insana gök kapıları da açılır.
قصه‌ی خواندن شیخ ضریر مصحف را در رو و بینا شدن وقت قرائت
Kör Şeyhin Kur’an’ı yüzünden okuması ve Kur’an okurken gözlerinin görmesi
دید در ایام آن شیخ فقیر ** مصحفی در خانه‌ی پیری ضریر1835
Yoksul şeyhin biri, bir vakitler kör bir pirin evinde bir mushaf gördü.
پیش او مهمان شد او وقت تموز ** هر دو زاهد جمع گشته چند روز
Temmuz ayı idi, ona mihman olmuştu: O iki zâhit, birkaç gün bir araya gelmişlerdi.
گفت اینجا ای عجب مصحف چراست ** چونک نابیناست این درویش راست
Kendi kendisine “Burada mushafın ne işi var? Bu adam kör” dedi.