آن کشنده‌ی گاو عقل تست رو ** بر کشنده گاو تن منکر مشو

Öküzü öldüren de aklındır. Hadi, artık ten öküzünü öldüreni inkâr etme!

عقل اسیرست و همی خواهد ز حق ** روزیی بی رنج و نعمت بر طبق

Akıl bir esirdir. Daima Hak’tan zahmetsizce bir rızık, tabak tabak nimetler ister.

روزی بی رنج او موقوف چیست ** آنک بکشد گاو را کاصل بدیست

Onun zahmetsizce rızıklanması neye bağlıdır? Kötülüğün aslı olan öküzün öldürülmesine.

نفس گوید چون کشی تو گاو من ** زانک گاو نفس باشد نقش تن

Nefis, “Benim öküzümü nasıl olurda öldürürsün?” der. Çünkü nefis öküz, ten suretidir.

خواجه‌زاده‌ی عقل مانده بی‌نوا ** نفس خونی خواجه گشت و پیشوا 2510

Velinimet zâde olan akıl, ihtiyaçlar içinde kalmış, kanlı katil nefis, efendi olmuş, öne geçmiş!

روزی بی‌رنج می‌دانی که چیست ** قوت ارواحست و ارزاق نبیست

Zahmetsiz rızık nedir, bilir misin? Ruhların gıdası, peygamberlerin rızıkları.

لیک موقوفست بر قربان گاو ** گنج اندر گاو دان ای کنج‌کاو

Fakat bunu elde etmek, öküzü öldürmeye bağlıdır. Hazine öküzün içindedir ey hazine arayan, yerleri kazıp duran!

دوش چیزی خورده‌ام ور نه تمام ** دادمی در دست فهم تو زمام

Dün biraz bir şey yemiştim, onun için lâyıkıyla anlatamıyorum. Yoksa bunu tamamıyla anlatır, yuları anlayışının eline teslim ederdim.

دوش چیزی خورده‌ام افسانه است ** هرچه می‌آید ز پنهان خانه است

Ama dün bir şey yedim demem de masaldan ibaret… Çünkü ne gelirse o gizli evden geliyor.

چشم بر اسباب از چه دوختیم ** گر ز خوش‌چشمان کرشم آموختیم 2515

Güzel gözlülerden işve, cilve öğrenmişsek neden gözümüzü sebeplere dikip duruyoruz.

هست بر اسباب اسبابی دگر ** در سبب منگر در آن افکن نظر

Sebeplerin de başka sebepleri var. Sebebe bakma da asıl ona bak!

انبیا در قطع اسباب آمدند ** معجزات خویش بر کیوان زدند

Peygamberler, sebepleri gidermek için geldiler. Mucizelerini ta Zuhal yıldızına ulaştırdılar.

بی‌سبب مر بحر را بشکافتند ** بی زراعت چاش گندم یافتند

Sebep ve vesilesiz denizi böldüler, ekmeksizin buğday yığınını buldular.

ریگها هم آرد شد از سعیشان ** پشم بز ابریشم آمد کش‌کشان

Çalışmaları yüzünden kum taneleri un olurdu. Keçinin yünlerini çektiler mi ellerinde ibrişim olurdu.

جمله قرآن هست در قطع سبب ** عز درویش و هلاک بولهب 2520

Bütün Kur’an, sebebi gidermeye aittir. Zahiren yoksul olan Peygamber’in yüceliğini, yine zahiren yüce olan Ebuleheb’in helâkini anlatır durur.

مرغ بابیلی دو سه سنگ افکند ** لشکر زفت حبش را بشکند

Ebabil kuşları iki üçtaş attılar mı o koca Habeş ordusunu kırıp geçirirler.

پیل را سوراخ سوراخ افکند ** سنگ مرغی کو به بالا پر زند

Ta yukarılarda uçan kuşun attığı bir taş, fili delik deşik eder.

دم گاو کشته بر مقتول زن ** تا شود زنده همان دم در کفن

Öldürülmüş adama kesilmiş öküzün kuyruğuyla vur da hemen dirilsin, kefeniyle kalksın.

حلق‌ببریده جهد از جای خویش ** خون خود جوید ز خون‌پالای خویش

Kesilmiş boğazı, yerinden davransın, kanını dökenlerden kanını istesin denir.

همچنین ز آغاز قرآن تا تمام ** رفض اسبابست و علت والسلام 2525

Bunlar ve bunlara benzer daha nice şeyler var… Kur’an, baştan sona sebepleri, illetleri nefyeder vesselâm.

کشف این نه از عقل کارافزا شود ** بندگی کن تا ترا پیداشود

Fakat bunları anlamak, işi uzatıp duran aklın harcı değildir. Kulluk et de bunlar sana keşfolsun!

بند معقولات آمد فلسفی ** شهسوار عقل عقل آمد صفی

Felsefeye sarılan kişinin aklı, akılla anlaşılabilen şeylere bağlanmış kalmıştır. Fakat temiz ve pak kişi, aklın aklının (Akl-ı Küll’ün) tek binicisi oldu.

عقل عقلت مغز و عقل تست پوست ** معده‌ی حیوان همیشه پوست‌جوست

Aklının aklı içtir, senin aklınsa kabuk. Hayvan midesi daima kabuk arar.

مغزجوی از پوست دارد صد ملال ** مغز نغزان را حلال آمد حلال

İç arayan, kabuğu sevmez, ondan usanır, bıkar. İç temiz kişilere helâldir, temiz kişilere.

چونک قشر عقل صد برهان دهد ** عقل کل کی گام بی ایقان نهد 2530

Kabuktan ibaret olan akıl, bir işi yüzlerce delille ancak anlayabilir. Fakat Akl-ı Kül, doğru olduğunu bilmediği yola adımını atar mı hiç?

عقل دفترها کند یکسر سیاه ** عقل عقل آفاق دارد پر ز ماه

Akıl, defterleri baştanbaşa karalar durur. Aklın aklıysa bütün âlemi ayla, doldurur, nurlandırır.

از سیاهی و سپیدی فارغست ** نور ماهش بر دل و جان بازغست

O, karadan da kurtulmuştur, aktan da. Onun ayının nuru, gönle de yayılmıştır, sana da.

این سیاه و این سپید ار قدر یافت ** زان شب قدرست کاختروار تافت

Cüz’i akıl bu karayla akı, yine kadirden, bir yıldız gibi parlayıp âlemi aydınlatan Kadir gecesinden elde etmiştir.

قیمت همیان و کیسه از زرست ** بی ز زر همیان و کیسه ابترست

Keseyle dağarcığın değeri altındadır. İçinde altın olmayan keseyle dağarcığın ne kıymeti var?

همچنانک قدر تن از جان بود ** قدر جان از پرتو جانان بود 2535

Nitekim tenin değeri de canla, fakat canın değeri de cananın ışığıyladır.

گر بدی جان زنده بی پرتو کنون ** هیچ گفتی کافران را میتون

Can, ışıksız diri olsaydı hiç kâfirlere “Ölü” denir miydi?

هین بگو که ناطقه جو می‌کند ** تا به قرنی بعد ما آبی رسد

Kendine gel, söyle, söyle ki söyleme kabiliyeti bizden sonraki zamanlarda aksın diye ırmak yolunu kazmakta.

گرچه هر قرنی سخن‌آری بود ** لیک گفت سالفان یاری بود

Her devirde söz söyleyen bulunur; bulunur ama geçmişlerin sözleri daha faydalıdır.

نه که هم توریت و انجیل و زبور ** شد گواه صدق قرآن ای شکور

Ey şükreden kişi, Tevrat, İncil ve Zebur, Kur’an’ın doğruluğuna şahadet etmedi mi?

روزی بی‌رنج جو و بی‌حساب ** کز بهشتت آورد جبریل سیب 2540

Zahmetsiz ve sayıya gelmez bir rızık ara da Cebrail sana cennetten elma getirsin.

بلک رزقی از خداوند بهشت ** بی‌صداع باغبان بی رنج کشت

Hatta bahçıvanın lâflarıyla başın ağrımadan ekmek zahmetine düşmeden cennetin sahibinden rızıklanasın.

زانک نفع نان در آن نان داد اوست ** بدهدت آن نفع بی توسیط پوست

Çünkü ekmekteki fayda ve lezzet, Allah ihsanıdır. Dilerse sana o faydalı kabuğu, yani ekmeği vasıta etmeksizin de verir.

ذوق پنهان نقش نان چون سفره‌ایست ** نان بی سفره ولی را بهره‌ایست

Ekmeğin sureti, ekmekteki faydaya, zevk ve lezzete bir sofradır. Fakat sofrasız ekmek yemek, velinin harcıdır.

رزق جانی کی بری با سعی و جست ** جز به عدل شیخ کو داود تست

Can rızkını senin Davud’un olan şeyhin himmeti olmadıkça nasıl olur da çalışıp çabalamayla elde edebilirsin?

نفس چون با شیخ بیند کام تو ** از بن دندان شود او رام تو 2545

Nefis şeyhle adım attığını, ona uyduğunu görürse zorla sana râm olur.

صاحب آن گاو رام آنگاه شد ** کز دم داود او آگاه شد

Öküz sahibi de Davud’un sözünü anlayınca râm oldu.

عقل گاهی غالب آید در شکار ** برسگ نفست که باشد شیخ یار

Şeyh sana dost oldu mu avda aklın, köpek nefse galip olur.

نفس اژدرهاست با صد زور و فن ** روی شیخ او را زمرد دیده کن

Nefis, yüzlerce hile, Hud’a sahibi bir ejderhadır. Fakat şeyhin yüzü, o ejderhanın gözüne karşı tutulan bir zümrüttür.

گر تو صاحب گاو را خواهی زبون ** چون خران سیخش کن آن سو ای حرون

Öküz sahibini zebun etmek istersen onu eşekler gibi bizle, o tarafa sür be hoyrat adam!

چون به نزدیک ولی الله شود ** آن زبان صد گزش کوته شود 2550

Nefis, Allah velisine, yaklaşırsa dili yüz arşın kısalır.

صد زبان و هر زبانش صد لغت ** زرق و دستانش نیاید در صفت

Onun yüz dili vardır, her dilinde yüz lûgat, hilesi, riyası anlatılamaz ki!

مدعی گاو نفس آمد فصیح ** صد هزاران حجت آرد ناصحیح

Öküz nefsi dâva eden fasih sözler söyledi, yüz binlerce doğru olmayan delil getirdi.

شهر را بفریبد الا شاه را ** ره نتاند زد شه آگاه را

Bütün şehri kandırdı, yalnız padişahı kandıramadı, o her şeyi bilen padişahın yolunu vuramadı!

نفس را تسبیح و مصحف در یمین ** خنجر و شمشیر اندر آستین

Nefsin sağ elinde tespih ve Kur’an vardır ama yerinde de hançer ve kılıç gizlidir.

مصحف و سالوس او باور مکن ** خویش با او هم‌سر و هم‌سر مکن 2555

Onun mushafına, onun riyasına kanma… Kendini onunla sırdaş, haldaş yapma!