از سموم نفس چون با علتی ** هر چه گیری تو مرض را آلتی

Nefis zehirleriyle hastalanmış, hastalığa tutulmuşsan eline ne alır, elini nereye atar, neye sahip olursan hastalığa alet olur, onu da berbat edersin!

گر بگیری گوهری سنگی شود ** ور بگیری مهر دل جنگی شود

Eline mücevher alsan, taş olur, gönül sevgisine yapışsan savaş olur.

ور بگیری نکته‌ی بکری لطیف ** بعد درکت گشت بی‌ذوق و کثیف 2695

Kimse tarafından söylenmemiş, kimse tarafından dokunulmamış bâkir ve lâtif ir nükte duysan anlayınca sence zevksiz ve kötü bir hal alır.

که من این را بس شنیدم کهنه شد ** چیز دیگر گو بجز آن ای عضد

Ben bunu çok duydum, dinledim… Eskidi bu artık. Ey yiğit, sen, bundan başka bir şey söyle dersin.

چیز دیگر تازه و نو گفته گیر ** باز فردا زان شوی سیر و نفیر

Hatta yepyeni ve söylenmemiş bir nükte duyduğunu farz et, yarın ona da doyar, ondan da nefret edersin.

دفع علت کن چو علت خو شود ** هرحدیثی کهنه پیشت نو شود

Sen sendeki illeti gider… İllet geçti mi, sence her eskimiş, söylenmiş söz, yeni olur.

تا که از کهنه برآرد برگ نو ** بشکفاند کهنه صد خوشه ز گو

O eski söz, yepyeni dallar, budaklar verir, yüzlerce meyve hevenkleri bitirir, yetiştirir!

ما طبیبانیم شاگردان حق ** بحر قلزم دید ما را فانفلق 2700

Biz böyle hekimleriz, öyle Allah şakirtleriyiz ki bahrimuhit bile bizi gördü de yarıldı.

آن طبیبان طبیعت دیگرند ** که به دل از راه نبضی بنگرند

Biz başkayız; insanın hastalığını, nabzına bakarak anlayan hekimler başka!

ما به دل بی واسطه خوش بنگریم ** کز فراست ما به عالی منظریم

Biz gönle vasıtasız bakarız, bizim görüşümüz, anlayışımız yüzünden pek yücedir.

آن طبیبان غذااند و ثمار ** جان حیوانی بدیشان استوار

Onlar, insanı gıdalarla, meyvelerle doyuran kuvvetlendiren doktorlardır… hayvanî can, onların tedavisiyle kuvvet bulur, yaşar.

ما طبیبان فعالیم و مقال ** ملهم ما پرتو نور جلال

Bizse iş ve söz doktorlarıyız. Bize ululuk nurunun ışığı ilham vermektedir.

کین چنین فعلی ترا نافع بود ** و آنچنان فعلی ز ره قاطع بود 2705

Meselâ bu çeşit bir iş sana faydalıdır, öbürünün yolunu keser.

اینچنین قولی ترا پیش آورد ** و آنچنان قولی ترا نیش آورد

Bu çeşit bir söz sana faydalıdır, başka çeşit bir sözse seni yaralar!

آن طبیبان را بود بولی دلیل ** وین دلیل ما بود وحی جلیل

O doktorlar, hastanın sidiğine bakar, hastalığını öyle anlar… Bizim delilimizse ulu Allah’ın vahyidir, hastalığı vahiyle anlarız.

دست‌مزدی می نخواهیم از کسی ** دست‌مزد ما رسد از حق بسی

Kimseden ücret istemeyiz, ücretimiz, noksanlardan ari olan Allah’tan gelir.

هین صلا بیماری ناسور را ** داروی ما یک بیک رنجور را

İlleti unulmaz hastalara sâlâ, ilâcımız, hastalara birebirdir.

معجزه خواستن قوم از پیغامبران

Peygamberlerden mucize istemeleri

قوم گفتند ای گروه مدعی ** کو گواه علم طب و نافعی 2710

Sebâlılar, “Ey dâvaya girişenler, doktorluğu bildiğinize, bize fayda vereceğinize deliliniz nerede,

چون شما بسته همین خواب و خورید ** همچو ما باشید در ده می‌چرید

Siz de bizim gibi uyku uyumakta, siz de bizim gibi yemek yemektesiniz. Köylerde, şehirlerde bizim gibi oturup duruyorsunuz.

چون شما در دام این آب و گلید ** کی شما صیاد سیمرغ دلید

Bu su, toprak tuzağındayken nasıl olur da gönül simurgunu avlayabilirsiniz?

حب جاه و سروری دارد بر آن ** که شمارد خویش از پیغامبران

Fakat mevki ve reislik sevdası, sizi peygamberlik dâvasına salmış, bu yüzden kendinizi peygamber sanıyorsunuz.

ما نخواهیم این چنین لاف و دروغ ** کردن اندر گوش و افتادن بدوغ

Bu çeşit lâflara, bu çeşit yalanlara kulak bile asmak istemeyiz, ayran kâsesine düşmek dilemeyiz.” dediler.

انبیا گفتند کین زان علتست ** مایه‌ی کوری حجاب ریتست 2715

Peygamberler dediler ki: “Bu da o illetten, körlüğünüzden, söylediğimiz sözlerin hakikatini göremiyorsunuz.

دعوی ما را شنیدیت و شما ** می‌نبینید این گهر در دست ما

Dâvamızı duyuruyorsunuz da elimizdeki mücevheri görmüyorsunuz.

امتحانست این گهر مر خلق را ** ماش گردانیم گرد چشمها

Elimizdeki bu mücevher, halka bir imtihandır. Onu gözlerin önünde dolandırıp durmaktayız.

هر که گوید کو گوا گفتش گواست ** کو نمی‌بیند گهر حبس عماست

Kim, nerede mücevher, derse bu sözü, körlüğüne, mücevherleri görmediğine şahittir.

آفتابی در سخن آمد که خیز ** که بر آمد روز بر جه کم ستیز

Güneş söze gelse de “Kalk, gündüz oldu, yatıp durma.”

تو بگویی آفتابا کو گواه ** گویدت ای کور از حق دیده خواه 2720

Dese, sen de, “A güneş, şahidin nerede?” desen güneş “Kör herif, Allah’tan kendine göz iste!

روز روشن هر که او جوید چراغ ** عین جستن کوریش دارد بلاغ

Apaydın gündüz vakti birisi mum arasa onun bu araması körlüğüne tam bir delildir.

ور نمی‌بینی گمانی برده‌ای ** که صباحست و تو اندر پرده‌ای

Bari görmüyorsan, gündüz olduğundan şüphen varsa, daha sabah olmadı sanıyorsan,

کوری خود را مکن زین گفت فاش ** خامش و در انتظار فضل باش

Sus, bir şey söyleme de kör olduğunu meydana vurma, Allah ihsanını bekle!” der.

در میان روز گفتن روز کو ** خویش رسوا کردنست ای روزجو

Gündüzün “Gündüz nerede” demek kendi kendini rezil etmektir a gündüz arayan!

صبر و خاموشی جذوب رحمتست ** وین نشان جستن نشان علتست 2725

Sabır ve sükût, Allah rahmetine sebep olur. Bu araştırmaysa hastalık nişanesidir.

انصتوا بپذیر تا بر جان تو ** آید از جانان جزای انصتوا

“Susun, dinleyin” emrini canla, başla kabul et de sevgilinin mükâfatına eriş, rahmetine nail ol.

گر نخواهی نکس پیش این طبیب ** بر زمین زن زر و سر را ای لبیب

Ey terbiyeli, edepli kişi, illetinin yeniden tazelenmesini istemiyorsan bu doktorun önünde paranı da çıkar, yere koy; başını da secdeye indir.

گفت افزون را تو بفروش و بخر ** بذل جان و بذل جاه و بذل زر

Fazla sözü sat da can, mevki ve para pul bağışlamayı satın al.

تا ثنای تو بگوید فضل هو ** که حسد آرد فلک بر جاه تو

Bu suretle de Allah seni övsün, rütbene gök bile haset etsin.

چون طبیبان را نگه دارید دل ** خود ببینید و شوید ازخود خجل 2730

Doktorların rızasını elde ederseniz kendinizi görür, halinizi bilir, ayıplarınızı anlar, kendi kendinizden utanırsınız.

دفع این کوری بدست خلق نیست ** لیک اکرام طبیبان از هدیست

Bu körlüğü defetmek halkın elinde değildir; bu, doktorlara Allah tarafından lütfedilmiş bir hidayettir.

این طبیبان را به جان بنده شوید ** تا به مشک و عنبر آکنده شوید

Bu doktorlara candan kul olun da miskle, amberle dolun!”

متهم داشتن قوم انبیا را

Halkın peygamberleri itham etmesi

قوم گفتند این همه زرقست و مکر ** کی خدا نایب کند از زید و بکر

Onlarsa, bunların hepsi riyadan, hileden ibaret dediler; nasıl olur da Allah falanı, filanı kendisine vekil eder?

هر رسول شاه باید جنس او ** آب و گل کو خالق افلاک کو

Padişah elçisinin padişah cinsinden olması lâzım. Suyla toprak nerede, gökleri yaratan nerede,

مغز خر خوردیم تا ما چون شما ** پشه را داریم همراز هما 2735

Kafamızda eşek beyni mi var ki sizin gibi bir sineği hüma kuşuyla bir tutalım?

کو هما کو پشه کو گل کو خدا ** ز آفتاب چرخ چه بود ذره را

Hüma nerede, sinek nerede? Toprak nerede, Allah nerede? Gökteki güneşle zerrenin ne münasebeti var?

این چه نسبت این چه پیوندی بود ** تاکه در عقل و دماغی در رود

Bu münasebet, bu alâka, hiç akıllı adamın kabul edeceği şey mi?

حکایت خرگوشان کی خرگوشی راپیش پیل فرستادند کی بگو کی من رسول ماه آسمانم پیش تو کی ازین چشمه آب حذر کن چنانک در کتاب کلیله تمام گفته است

Tavşanların, “Ben ayın elçisiyim; ay, bu çeşmeden vazgeç diyor” demesi için bir tavşanı elçi olarak file göndermeleri – bu hikâyenin tamamı Kelile kitabında vardır -

این بدان ماند که خرگوشی بگفت ** من رسول ماهم و با ماه جفت

Bu, bir tavşanın “Ben ayın elçisiyim, onunla eşim” demesine benzer.

کز رمه‌ی پیلان بر آن چشمه‌ی زلال ** جمله نخجیران بدند اندر وبال

Bütün av hayvanları, fil sürüsünün yüzünden suyu güzel kaynağa gidemez olmuşlardı.

جمله محروم و ز خوف از چشمه دور ** حیله‌ای کردند چون کم بود زور 2740

Hepsi de korkularından oraya yanaşamıyorlardı. Güçleri, kuvvetleri yoktu, bir düzen düzdüler.

از سر که بانگ زد خرگوش زال ** سوی پیلان در شب غره‌ی هلال

Bir ihtiyar tavşan, ayın ilk gecesi dağın tepesine çıkıp bağırdı:

که بیا رابع عشر ای شاه‌پیل ** تا درون چشمه یابی این دلیل

Ey fil padişahı, ayın on dördüncü gecesi gel de kaynağa bak, sözümün doğruluğunu gör!