این مثال آورد ابلیس لعین ** تا که شد ملعون حق تا یوم دین

İblis de bu misali getirdi de kıyamete kadar melun oldu.

این مثال آورد قارون از لجاج ** تا فرو شد در زمین با تخت و تاج

Karun da inat etti, bu misali getirdi de tacıyla, tahtıyla yere geçti.

این مثالت را چو زاغ و بوم دان ** که ازیشان پست شد صد خاندان

Sen bu getirdiğin misali kuzgun ve baykuş bil… Onların yüzünden yüzlerce ev bark yıkıldı, yerle yeksan oldu!

مثلها زدن قوم نوح باستهزا در زمان کشتی ساختن

Nuh, gemi yaparken kavminin misaller getirerek alay etmesi

نوح اندر بادیه کشتی بساخت ** صد مثل‌گو از پی تسخیر بتاخت 2795

Nuh ovada gemi yaparken yüzlerce kişi başına üşüşüp misal getirerek alaya kalkıştılar.

در بیابانی که چاه آب نیست ** می‌کند کشتی چه نادان و ابلهیست

“Kuyu bile bulunmayan bir ovada gemi yapıyor, bu ne bilgisiz aptal!” dediler.

آن یکی می‌گفت ای کشتی بتاز ** و آن یکی می‌گفت پرش هم بساز

Biri diyordu ki. “Gemi, hadi yürü koş!” Öbürü diyordu ki: “Bu gemiye bir de kanat tak!”

او همی‌گفت این به فرمان خداست ** این بچربکها نخواهد گشت کاست

Nuh da “Ben, bunu Allah emriyle yapıyorum, bu alaylarla işime kesat gelmez” demekteydi.

حکایت آن دزد کی پرسیدند چه می‌کنی نیم‌شب در بن این دیوار گفت دهل می‌زنم

Bir hırsıza "Gece yarısı bu duvar dibinde ne yapıyorsun?" demeleri, hırsızın "davul çalıyorum" demesi

این مثل بشنو که شب دزدی عنید ** در بن دیوار حفره می‌برید

Şu hikâyeyi dinle de bak! Hırsızlığa alışmış herifin biri bir gece bir duvarın dibini delmekteydi.

نیم‌بیداری که او رنجور بود ** طقطق آهسته‌اش را می‌شنود 2800

Hasta ev sahibi, gece yarısı yavaş, yavaş bir tak taktır duydu.

رفت بر بام و فرو آویخت سر ** گفت او را در چه کاری ای پدر

Dama çıkıp aşağıya eğildi, hırsızı görüp “Baba, ne yapıyorsun?

خیر باشد نیمشب چه می‌کنی ** تو کیی گفتا دهل‌زن ای سنی

Hayırdır, inşallah… Gece yarısı ne ediyorsun, kim sen” dedi. Hırsız “Davulcuyum azizim” diye cevap verdi.

در چه کاری گفت می‌کوبم دهل ** گفت کو بانگ دهل ای بوسبل

Adam “Peki, burada ne yapıyorsun?” deyince hırsız “Davul çalıyorum” dedi. Ev sahibi dedi ki: “Be adam, davul sesi hani?”

گفت فردا بشنوی این بانگ را ** نعره یا حسرتا وا ویلتا

Hırsız “Dur hele, sesini yarın duyarsın eyvahlar olsun! Dediğin zaman kulağına dank eder!”

آن دروغست و کژ و بر ساخته ** سر آن کژ را تو هم نشناخته 2805

Kelîle’ de ki o hikâye de yalan, saçma, düzme… Fakat o saçma hikâyenin ne demek olduğunu, o hikâyenin maksadının anlamadın ki!

جواب آن مثل کی منکران گفتند از رسالت خرگوش پیغام به پیل از ماه آسمان

Münkirlerin söyledikleri tavşanın aya elçilik ederek file haber getirmesi hikâyesinin hakikati

سر آن خرگوش دان دیو فضول ** که به پیش نفس تو آمد رسول

A herzevekil, o tavşanın hakikati şeytan’dır. Senin nefsine elçi olarak geldi de,

تا که نفس گول را محروم کرد ** ز آب حیوانی که از وی خضر خورد

Ahmak nefsini, Hızır’ın içtiği Âbıhayattan mahrum eti.

بازگونه کرده‌ای معنیش را ** کفر گفتی مستعد شو نیش را

Sen onun manasını ters anladın. Küfür söyledin, azabına hazırlan!

اضطراب ماه گفتی در زلال ** که بترسانید پیلان را شغال

Arı duru suda ayın hareketini, bununla tavşanın filleri korkuttuğunu anlattın.

قصه‌ی خرگوش و پیل آری و آب ** خشیت پیلان ز مه در اضطراب 2810

Tavşan hikâyesini, fili, suyu, ayın hareketinden fillerin korkmasını söyledin.

این چه ماند آخر ای کوران خام ** با مهی که شد زبونش خاص و عام

Fakat ey ham körler, bu ay, halkı da, halkın ileri gelenlerini de zebun etmiş olan aya nasıl benzer ki?

چه مه و چه آفتاب و چه فلک ** چه عقول و چه نفوس و چه ملک

Ay nerede, güneş nerede, gök nerede akıllar nerede, nefisler nerede, melek nerede?

آفتاب آفتاب آفتاب ** این چه می‌گویم مگر هستم بخواب

Hatta güneşin güneşi nerede? Nasıl söylerim bu sözü, uykuda mıyım, sayıklıyor muyum?

صد هزاران شهر را خشم شهان ** سرنگون کردست ای بد گم‌رهان

Ey yol sapıtmış kişiler, padişahların hışmı yüz binlerce şehri harap etmiştir.

کوه بر خود می‌شکافد صد شکاف ** آفتابی از کسوفش در شغاف 2815

Dağlar bile, onların hışmından yarılır, yüzlerce parça olur… Güneş bile, onların etrafında döner, onları tavaf eder.

خشم مردان خشک گرداند سحاب ** خشم دلها کرد عالمها خراب

Erlerin hışmı, bulutu kurutur, gönüllerinin kızgınlığı âlemleri yakar, yıkar.

بنگرید ای مردگان بی حنوط ** در سیاستگاه شهرستان لوط

Ey kefensiz adamcıklar, ey yıkanmamış ölücükler, Lût Peygamber’in şehri nasıl yere battı, ne hale geldi? Bakın da görün!

پیل خود چه بود که سه مرغ پران ** کوفتند آن پیلکان را استخوان

Fil de kim oluyor ki? Üç tane kuşcağız, o fillerin kemiklerini kırdı.

اضعف مرغان ابابیلست و او ** پیل را بدرید و نپذیرد رفو

Kuşların en zayıfı Ebabil olduğu halde filleri, bir daha yamanmalarına imkân bulunmayacak bir tarzda yırttı, parçaladı.

کیست کو نشنید آن طوفان نوح ** یا مصاف لشکر فرعون و روح 2820

Nuh tufanını duymayan yahut Firavunla Musa’nın savaşını işitmeyen var mı?

روحشان بشکست و اندر آب ریخت ** ذره ذره آبشان بر می‌گسیخت

Ruh gibi olan Musa, onları mağlup etti, sulara boğdu; su da bunları zerre, zerre parçaladı.

کیست کو نشنید احوال ثمود ** و آنک صرصر عادیان را می‌ربود

Semud kavminin ahvalini, kasırganın âd kavmini mahvettiğini duymayan var mı?

چشم باری در چنان پیلان گشا ** که بدندی پیل‌کش اندر وغا

Bir defacık olsun gözünü aç da gör: Savaşta filleri yıkıp öldürdüğü halde,

آنچنان پیلان و شاهان ظلوم ** زیر خشم دل همیشه در رجوم

Bu derecede kuvvetli filler, bu kadar zalim padişahlar bile gönül hışmına uğramışlar, taşlanıp durmaktadırlar.

تا ابد از ظلمتی در ظلمتی ** می‌روند و نیست غوثی رحمتی 2825

Ebediyen zulmetten zulmete gidiyorlar… Ne yardım eden var, ne imdatlarına yetişen!

نام نیک و بد مگر نشنیده‌اید ** جمله دیدند و شما نادیده‌اید

İyi adla kötü adı duymadınız mı yoksa? Hakikati herkes gördü de siz görmediniz mi yoksa,

دیده را نادیده می‌آرید لیک ** چشمتان را وا گشاید مرگ نیک

Görülmüş şeyi görülmemiş sanırsınız, meydanda olan şeyleri bile görmezsiniz ama ölüm, gözlerinizi adamakıllı açacak elbet.

گیر عالم پر بود خورشید و نور ** چون روی در ظلمتی مانند گور

Tut ki âlem, güneşle, nurla dopdolu… Sen, kör gibi karanlıklara gittikten sonra elbette ondan uzakta kalırsın, mahrum olursun!

بی نصیب آیی از آن نور عظیم ** بسته‌روزن باشی از ماه کریم

O kerem sahibi aya pencereni kapatırsan o ulu nurdan elbette nasibin olmaz!

تو درون چاه رفتستی ز کاخ ** چه گنه دارد جهانهای فراخ 2830

Sen köşkten çıkmış, kuyuya girmişsin. Bu geniş âlemlerin ne günahı var?

جان که اندر وصف گرگی ماند او ** چون ببیند روی یوسف را بگو

Kurt huylarıyla huylanmış olan ruh, Yusuf’un yüzünü nasıl görebilir, söyle!

لحن داودی به سنگ و که رسید ** گوش آن سنگین دلانش کم شنید

Davud’un sesi dağlara, taşlara ulaştı da yine o taş yüreklilerin kulaklarına girmedi!

آفرین بر عقل و بر انصاف باد ** هر زمان والله اعلم بالرشاد

Her an akla, insafa aferin! Doğrusunu Allah bilir ya!

صدقوا رسلا کراما یا سبا ** صدقوا روحا سباها من سبا

Ey Sebâlılar, peygamberleri tasdik edin, Allah’a olan ruhu tasdik edin!

صدقوهم هم شموس طالعه ** یومنوکم من مخازی القارعه 2835

Tasdik edin; onlar doğmuş güneşlerdir… Onlar sizi kıyametin azaplarından kurtarırlar.

صدقوهم هم بدور زاهره ** قبل ان یلقوکم بالساهره

Tasdik edin; onlar kıyamet kopmadan önce, oraya varmanızdan evvel sizi de nurlandıran, âlemi de nurlandıran aydın dolunaydır.

صدقوهم هم مصابیح الدجی ** اکرموهم هم مفاتیح الرجا

Tasdik edin; onlar karanlıkları aydınlatan ışıklardır… Ulu tutun, ağırlayın… Onlar, rica ve niyaz anahtarlarıdır.

صدقوا من لیس یرجو خیرکم ** لا تضلوا لا تصدوا غیرکم

Hayrınızdan başka bir şey dilemeyenleri tasdik edin… Kendinizden başka kimseyi azdırmayın, kimseye tecavüz etmeyin!

پارسی گوییم هین تازی بهل ** هندوی آن ترک باش ای آب و گل

Bırak bu Arapça’yı, Farsça konuşalım. Ey sudan topraktan ibaret insan, o Türk’ün Hindusu ol (o güzelin yanağına bi siyah ben kesil!)

هین گواهیهای شاهان بشنوید ** بگرویدند آسمانها بگروید 2840

Kendinize gelin de padişahların seslerini duyun. Onlara gökler bile inandılar, gökler bile.

معنی حزم و مثال مرد حازم

İhtiyat ve ihtiyatlı adam

یا به حال اولینان بنگرید ** یا سوی آخر بحزمی در پرید

Önce gelenlerin hallerine bakın yahut sonradan gelenlerin tarafına doğru ihtiyatla uçun!