پیش سگ چون لقمه نان افکنی ** بو کند آنگه خورد ای معتنی

Önüne bir lokma atsan köpek bile köpekliğiyle önce koklar da sonra yer a ihtiyatlı adam!

او ببینی بو کند ما با خرد ** هم ببوییمش به عقل منتقد

O burnuyla koklar, biz aklımızla koklarız. Hele bir bak, demek ki biz de her şeyi inceleyen aklımızla kokluyoruz.

با تانی گشت موجود از خدا ** تابه شش روز این زمین و چرخها 3500

Allah bile bu yerlerle gökleri yavaşlıkla ve tam altı günde yarattı.

ورنه قادر بود کو کن فیکون ** صد زمین و چرخ آوردی برون

Yoksa “Kün” der demez yerler de olurdu, gökler de; Allah, buna kadirdi. Hatta bir emreder etmez yüzlerce yer gök yaratabilirdi.

آدمی را اندک اندک آن همام ** تا چهل سالش کند مرد تمام

Allah bütün kudretiyle beraber insanı, yavaş yavaş ve tam kırk yılda kemal sahibi eder.

گرچه قادر بود کاندر یک نفس ** از عدم پران کند پنجاه کس

Bir anda yokluktan elli kişiyi uçurup bu âleme getirmeye kadirdi ama.

عیسی قادر بود کو از یک دعا ** بی توقف بر جهاند مرده را

İsa, bir dua ile hemencecik ölüyü diriltir de

خالق عیسی بنتواند که او ** بی توقف مردم آرد تو بتو 3505

İsa’yı yaratan, insanları bir anda yaratmaya kadir değil midir? İsa’ya nazaran kudreti, kat kat üstün mü değil mi?

این تانی از پی تعلیم تست ** که طلب آهسته باید بی سکست

Dilediğin şeyi yavaş yavaş, fakat sağlam bir halde yapman lâzım… İşte bu yavaşlık, sana bunu öğretmek içindir.

جو یکی کوچک که دایم می‌رود ** نه نجس گردد نه گنده می‌شود

Daima akıp duran küçük bir dere ne pislenir, ne kokar.

زین تانی زاید اقبال و سرور ** این تانی بیضه دولت چون طیور

Bu yavaşlıkla insan, ikbale, devlete erişir. Yavaşlık, yumurtadır, devlet de kuşlara benzer.

مرغ کی ماند به بیضه‌ای عنید ** گرچه از بیضه همی آید پدید

A inatçı adam, kuş hiç yumurtaya benzer mi? Ama yumurtadan çıkar ya!

باش تا اجزای تو چون بیضه‌ها ** مرغها زایند اندر انتها 3510

Sen de davran da cüz’ülerin, yumurtalarından kuşlar çıkarsın.

بیضه‌ی مار ارچه ماند در شبه ** بیضه گنجشک را دورست ره

Yılan yumurtası da serçe kuşu yumurtasına benzer, fakat aralarında ne fark var?

دانه‌ی آبی به دانه سیب نیز ** گرچه ماند فرقها دان ای عزیز

Armut da elmaya benzer, benzer ama aralarında farkları bil ey yüce kişi!

برگها هم‌رنگ باشد در نظر ** میوه‌ها هر یک بود نوعی دگر

Yapraklar da bakılınca bir renktedir. Fakat meyveleri çeşit çeşittir.

برگهای جسمها ماننده‌اند ** لیک هر جانی بریعی زنده‌اند

Yapraklara benzeyen bedenler de birbirine benzer… Benzer ama herkes bir iş için yaratılmıştır.

خلق در بازار یکسان می‌روند ** آن یکی در ذوق و دیگر دردمند 3515

Halk yolda her bir tarzda yürür durur; fakat birisi zevk içinde, öbürü dertli, kederli!

همچنان در مرگ یکسان می‌رویم ** نیم در خسران و نیمی خسرویم

İşte tıpkı bunun gibi ölürken de aynı çeşit ölürüz ama yarımız ziyan içindedir, yarımız padişah!

وفات یافتن بلال رضی الله عنه با شادی

Allah razı olsun, Bilâl’in neşeyle ölümü

چون بلال از ضعف شد همچون هلال ** رنگ مرگ افتاد بر روی بلال

Bilâl; zayıflıktan hilâle dönmüş, yüzüne ölüm rengi çökmüştü.

جفت او دیدش بگفتا وا حرب ** پس بلالش گفت نه نه وا طرب

Karısı görüp “Ah, bu ne elem, bu ne keder” dedi. Bilâl, “Hayır hayır… Bu ne zevk ve ne neşe,

تا کنون اندر حرب بودم ز زیست ** تو چه دانی مرگ چون عیشست و چیست

Şimdiye kadar hayattan elem duymaktaydım, ölüm nasıl bir zevktir, nedir, nedir? Sen bunu ne bileceksin?”

این همی گفت و رخش در عین گفت ** نرگس و گلبرگ و لاله می‌شکفت 3520

Demekte, bu sözleri söylerken de yüzünde nerkisler, güller, lâleler açılmaktaydı!

تاب رو و چشم پر انوار او ** می گواهی داد بر گفتار او

Yüzünün parlaklığıyla nurlu gözleri, sözünün doğruluğuna şehadet ediyordu.

هر سیه دل می سیه دیدی ورا ** مردم دیده سیاه آمد چرا

Her gönlü kara adam onun yüzünü simsiyah görürdü ama o, insanların gözbebeğiydi, neden gözbebeği de siyah?

مردم نادیده باشد رو سیاه ** مردم دیده بود مرآت ماه

Yüzü kara olanlar, hakikati görmeyenlerdir. İnsanların gözbebeği olan adam ise ayın aynasıdır.

خود کی بیند مردم دیده‌ی ترا ** در جهان جز مردم دیده‌فزا

Zaten dünyada can gözüne sahip olanlardan başka, senin gözbebeğini kim görebilir ki?

چون به غیر مردم دیده‌ش ندید ** پس به غیر او کی در رنگش رسید 3525

Onu, gözbebeği haline gelenlerden başka kimse göremeyince artık ondan başka kim, onun rengini görüp anlar?

پس جز او جمله مقلد آمدند ** در صفات مردم دیده بلند

İnsanların gözbebeği olan kişiden başka herkes, mertebesi yüce insanın sıfatlarını taklit eder. Hakikati bilmez.

گفت جفتش الفراق ای خوش‌خصال ** گفت نه نه الوصالست الوصال

Karısı “Ah ayrılık, ah ayrılık” deyince Bilâl, “Hayır, hayır… Vuslat, vuslat!” dedi.

گفت جفت امشب غریبی می‌روی ** از تبار و خویش غایب می‌شوی

Karısı “Bu gece gurbete gidiyorsun… Soyunun sopunun gözlerinden kaybolacaksın” dedi.

گفت نه نه بلک امشب جان من ** می‌رسد خود از غریبی در وطن

Bilâl dedi ki: “Hayır, hayır… Bu gece ruhum, gurbet elinden vatanına ulaşacak!”

گفت رویت را کجا بینیم ما ** گفت اندر حلقه‌ی خاص خدا 3530

Karısı, “Gayri senin yüzünü nerede göreceğiz biz?” dedi. Bilâl dedi ki: “Allah haslarının halkasında!

حلقه‌ی خاصش به تو پیوسته است ** گر نظر بالا کنی نه سوی پست

Başını kaldırır da –aşağıya değil- yukarıya bakarsan Allah haslarının halkasını görürsün.

اندر آن حلقه ز رب العالمین ** نور می‌تابد چو در حلقه نگین

Yüzük taşının yüzüğe nur saçtığı gibi Âlemlerin Rabbi de o halkayı nurlandırıp durmaktadır!”

گفت ویران گشت این خانه دریغ ** گفت اندر مه نگر منگر به میغ

Karısı, “Yazıklar olsun, bu ev yıkıldı artık “ dedi. Bilâl dedi ki: “ Buluta bakma, aya bak! “

کرد ویران تا کند معمورتر ** قومم انبه بود و خانه مختصر

Akrabam kalabalık, ev de küçük… Allah, daha mamur bir hale getirmek için yıktı!

حکمت ویران شدن تن به مرگ

Bedenin ölümle harap olmasındaki hikmet

من چو آدم بودم اول حبس کرب ** پر شد اکنون نسل جانم شرق و غرب 3535

Ben evvelce sıkıntılar içinde hapis olmuş adama benzerdim, şimdi ruhumun nesli doğuyu da kapladı, batıyı da.

من گدا بودم درین خانه چو چاه ** شاه گشتم قصر باید بهر شاه

Bu kuyuya benzeyen evde bir yoksuldum, şimdi padişah oldum, padişaha bir köşk, bir saray lâzım!

قصرها خود مر شهان را مانسست ** مرده را خانه و مکان گوری بسست

Padişahlar, köşklerde, saraylarda otururlar, ölüye yurt olarak bir mezar kâfi!

انبیا را تنگ آمد این جهان ** چون شهان رفتند اندر لامکان

Peygamberlere bu dünya dar geldi de padişahlar gibi Lâmekân âlemine gittiler.

مردگان را این جهان بنمود فر ** ظاهرش زفت و به معنی تنگ بر

Kalbi ölmüş kişilereyse bu dünya nurlu göründü. Görünüşü büyük, geniş… Fakat hakikatte dar!

گر نبودی تنگ این افغان ز چیست ** چون دو تا شد هر که در وی بیش زیست 3540

Dar olmasaydı bu feryat neden? Baksana… Daha evvel doğup bu âleme gelenlerin hepsi iki büklüm oldu!

در زمان خواب چون آزاد شد ** زان مکان بنگر که جان چون شاد شد

İnsan, uyku zamanında bak, nasıl azat olmakta… Ruh, o vardığı, ulaştığı mekândan nasıl neşelenmekte.

ظالم از ظلم طبیعت باز رست ** مرد زندانی ز فکر حبس جست

Zalim, zulüm tabiatından kurtuluyor, zindandaki mahpus, hapse düştüğünü, hapiste bulunduğunu unutuyor.

این زمین و آسمان بس فراخ ** سخت تنگ آمد به هنگام مناخ

Pek geniş olan bu yer, bu gök devenin çökeceği zaman pek daralmakta.

جسم بند آمد فراخ وسخت تنگ ** خنده‌ی او گریه فخرش جمله ننگ

Bu dünyanın genişliği, bir gözbağı… Oysaki pek dar. Gülmesi ağlamaktan ibaret, övünmesi ardan, ayıptan başka bir şey değil.

تشبیه دنیا کی بظاهر فراخست و بمعنی تنگ و تشبیه خواب کی خلاص است ازین تنگی

Dünya, görünüşte geniş, hakikatte dardır, uyku da bu darlıktan kurtulmaya benzer

همچو گرمابه که تفسیده بود ** تنگ آیی جانت پخسیده شود 3545

Hamam kızıştı, ısındı mı daralırsın, için sıkılır.

گرچه گرمابه عریضست و طویل ** زان تبش تنگ آیدت جان و کلیل

Oysaki hamam geniştir, uzundur. O hararetten sana dar gelir, ruhun sıkılır, usanırsın.

تا برون نایی بنگشاید دلت ** پس چه سود آمد فراخی منزلت

Dışarı çıkmadıkça gönlün açılmaz peki… Mekânın genişmiş ne fayda?