هر سیه دل می سیه دیدی ورا ** مردم دیده سیاه آمد چرا

Her gönlü kara adam onun yüzünü simsiyah görürdü ama o, insanların gözbebeğiydi, neden gözbebeği de siyah?

مردم نادیده باشد رو سیاه ** مردم دیده بود مرآت ماه

Yüzü kara olanlar, hakikati görmeyenlerdir. İnsanların gözbebeği olan adam ise ayın aynasıdır.

خود کی بیند مردم دیده‌ی ترا ** در جهان جز مردم دیده‌فزا

Zaten dünyada can gözüne sahip olanlardan başka, senin gözbebeğini kim görebilir ki?

چون به غیر مردم دیده‌ش ندید ** پس به غیر او کی در رنگش رسید 3525

Onu, gözbebeği haline gelenlerden başka kimse göremeyince artık ondan başka kim, onun rengini görüp anlar?

پس جز او جمله مقلد آمدند ** در صفات مردم دیده بلند

İnsanların gözbebeği olan kişiden başka herkes, mertebesi yüce insanın sıfatlarını taklit eder. Hakikati bilmez.

گفت جفتش الفراق ای خوش‌خصال ** گفت نه نه الوصالست الوصال

Karısı “Ah ayrılık, ah ayrılık” deyince Bilâl, “Hayır, hayır… Vuslat, vuslat!” dedi.

گفت جفت امشب غریبی می‌روی ** از تبار و خویش غایب می‌شوی

Karısı “Bu gece gurbete gidiyorsun… Soyunun sopunun gözlerinden kaybolacaksın” dedi.

گفت نه نه بلک امشب جان من ** می‌رسد خود از غریبی در وطن

Bilâl dedi ki: “Hayır, hayır… Bu gece ruhum, gurbet elinden vatanına ulaşacak!”

گفت رویت را کجا بینیم ما ** گفت اندر حلقه‌ی خاص خدا 3530

Karısı, “Gayri senin yüzünü nerede göreceğiz biz?” dedi. Bilâl dedi ki: “Allah haslarının halkasında!

حلقه‌ی خاصش به تو پیوسته است ** گر نظر بالا کنی نه سوی پست

Başını kaldırır da –aşağıya değil- yukarıya bakarsan Allah haslarının halkasını görürsün.

اندر آن حلقه ز رب العالمین ** نور می‌تابد چو در حلقه نگین

Yüzük taşının yüzüğe nur saçtığı gibi Âlemlerin Rabbi de o halkayı nurlandırıp durmaktadır!”

گفت ویران گشت این خانه دریغ ** گفت اندر مه نگر منگر به میغ

Karısı, “Yazıklar olsun, bu ev yıkıldı artık “ dedi. Bilâl dedi ki: “ Buluta bakma, aya bak! “

کرد ویران تا کند معمورتر ** قومم انبه بود و خانه مختصر

Akrabam kalabalık, ev de küçük… Allah, daha mamur bir hale getirmek için yıktı!

حکمت ویران شدن تن به مرگ

Bedenin ölümle harap olmasındaki hikmet

من چو آدم بودم اول حبس کرب ** پر شد اکنون نسل جانم شرق و غرب 3535

Ben evvelce sıkıntılar içinde hapis olmuş adama benzerdim, şimdi ruhumun nesli doğuyu da kapladı, batıyı da.

من گدا بودم درین خانه چو چاه ** شاه گشتم قصر باید بهر شاه

Bu kuyuya benzeyen evde bir yoksuldum, şimdi padişah oldum, padişaha bir köşk, bir saray lâzım!

قصرها خود مر شهان را مانسست ** مرده را خانه و مکان گوری بسست

Padişahlar, köşklerde, saraylarda otururlar, ölüye yurt olarak bir mezar kâfi!

انبیا را تنگ آمد این جهان ** چون شهان رفتند اندر لامکان

Peygamberlere bu dünya dar geldi de padişahlar gibi Lâmekân âlemine gittiler.

مردگان را این جهان بنمود فر ** ظاهرش زفت و به معنی تنگ بر

Kalbi ölmüş kişilereyse bu dünya nurlu göründü. Görünüşü büyük, geniş… Fakat hakikatte dar!

گر نبودی تنگ این افغان ز چیست ** چون دو تا شد هر که در وی بیش زیست 3540

Dar olmasaydı bu feryat neden? Baksana… Daha evvel doğup bu âleme gelenlerin hepsi iki büklüm oldu!

در زمان خواب چون آزاد شد ** زان مکان بنگر که جان چون شاد شد

İnsan, uyku zamanında bak, nasıl azat olmakta… Ruh, o vardığı, ulaştığı mekândan nasıl neşelenmekte.

ظالم از ظلم طبیعت باز رست ** مرد زندانی ز فکر حبس جست

Zalim, zulüm tabiatından kurtuluyor, zindandaki mahpus, hapse düştüğünü, hapiste bulunduğunu unutuyor.

این زمین و آسمان بس فراخ ** سخت تنگ آمد به هنگام مناخ

Pek geniş olan bu yer, bu gök devenin çökeceği zaman pek daralmakta.

جسم بند آمد فراخ وسخت تنگ ** خنده‌ی او گریه فخرش جمله ننگ

Bu dünyanın genişliği, bir gözbağı… Oysaki pek dar. Gülmesi ağlamaktan ibaret, övünmesi ardan, ayıptan başka bir şey değil.

تشبیه دنیا کی بظاهر فراخست و بمعنی تنگ و تشبیه خواب کی خلاص است ازین تنگی

Dünya, görünüşte geniş, hakikatte dardır, uyku da bu darlıktan kurtulmaya benzer

همچو گرمابه که تفسیده بود ** تنگ آیی جانت پخسیده شود 3545

Hamam kızıştı, ısındı mı daralırsın, için sıkılır.

گرچه گرمابه عریضست و طویل ** زان تبش تنگ آیدت جان و کلیل

Oysaki hamam geniştir, uzundur. O hararetten sana dar gelir, ruhun sıkılır, usanırsın.

تا برون نایی بنگشاید دلت ** پس چه سود آمد فراخی منزلت

Dışarı çıkmadıkça gönlün açılmaz peki… Mekânın genişmiş ne fayda?

یا که کفش تنگ پوشی ای غوی ** در بیابان فراخی می‌روی

Yahut da meselâ dar bir ayakkabı giyersin de geniş bir ovada yürürsün.

آن فراخی بیابان تنگ گشت ** بر تو زندان آمد آن صحرا و دشت

Fakat o geniş ova, sana öyle daralır ki… o ova o sahra sana âdeta zindan kesilir.

هر که دید او مر ترا از دور گفت ** کو در آن صحرا چو لاله تر شکفت 3550

Seni uzaktan gören ovada bir lâle gibi açılmış der.

او نداند که تو همچون ظالمان ** از برون در گلشنی جان در فغان

Bilmez ki sen, zalimler gibi görünüşte gül bahçesindesin, fakat ruhun, feryat edip duruyor!

خواب تو آن کفش بیرون کردنست ** که زمانی جانت آزاد از تنست

Uyuman, o dar ayakkabıyı çıkarmana benzer. Uykuda bir müddet ruhun, bedenden kurtulur.

اولیا را خواب ملکست ای فلان ** همچو آن اصحاب کهف اندر جهان

Azizim, uyku, Allah velilerinin malı, mülküdür… Dünyadaki Eshabı Kehif gibi!

خواب می‌بینند و آنجا خواب نه ** در عدم در می‌روند و باب نه

Uyumadıkları halde rüya görürler, görünürde bir kapı yoktur, yokluğa giderler!

خانه‌ی تنگ و درون جان چنگ‌لوک ** کرد ویران تا کند قصر ملوک 3555

Ev dar. Ruh bu daracık evde eli, ayağı çarpılmış gibi iki büklüm. O evi, padişahların sarayları genişletmek, mamur bir hale koymak için yıkar.

چنگ‌لوکم چون جنین اندر رحم ** نه‌مهه گشتم شد این نقلان مهم

Ben de ana rahminde iki büklüm oldum. Dokuz ay doldu, artık buradan göçmem gerek!

گر نباشد درد زه بر مادرم ** من درین زندان میان آذرم

Anamı doğum ağrısı tutmasa bu zindanda ateş içinde kalırım.

مادر طبعم ز درد مرگ خویش ** می‌کند ره تا رهد بره ز میش

Bir anaya benzeyen tabiatın da kuzu, koyundan doğsun diye ağrıya düşüyor, bu ağrı, doğum yolunu açıyor.

تا چرد آن بره در صحرای سبز ** هین رحم بگشا که گشت این بره گبز

Ey tabiat, rahmini aç… Kuzu büyüdü, çıksın da o yemyeşil ovada yayılsın, otlasın artık!

درد زه گر رنج آبستان بود ** بر جنین اشکستن زندان بود 3560

Doğum ağrısı, gebeye bir derttir ama çocuk için zindanın yıkılması gibidir.

حامله گریان ز زه کاین المناص ** و آن جنین خندان که پیش آمد خلاص

Gebe, ne yapayım, nereye sığınayım? Diye ağlar… Çocuk kurtuluş vakti geldi diye güler!

هرچه زیر چرخ هستند امهات ** از جماد و از بهیمه وز نبات

Göğün altındaki analar (ateş, yel, su, toprak) la cansız şeyler, canlı mahlûklar, nebatlar. Hulâsa ne varsa,

هر یکی از درد غیری غافل اند ** جز کسانی که نبیه و کامل‌اند

Hepsi, birbirlerinin derdinden gafildir. Yalnız bilen ve kemale sahip olan kişiler, bunların dertlerini bilir.

آنچ کوسه داند از خانه‌ی کسان ** بلمه از خانه خودش کی داند آن

Kösenin, başkalarının evinde olanları bildiği kadar kabasakal, kendi evindekini bilemez.

آنچ صاحب‌دل بداند حال تو ** تو ز حال خود ندانی ای عمو 3565

Amca, sen, kendi halini bilmezsin… Fakat gönül sahibi yok mu? Senin halini o bilir işte!

بیان آنک هرچه غفلت و غم و کاهلی و تاریکیست همه از تنست کی ارضی است و سفلی

Gaflet, dert, tembellik ve gönül karanlığı gibi ne varsa hepsi de yere mensup ve aşağılık bir şey olan tenden ileri gelir

غفلت از تن بود چون تن روح شد ** بیند او اسرار را بی هیچ بد

Gaflet, tenden ileri gelir. Ten, ruh oldu mu artık şüphesiz bir halde bütün sırları görür.

چون زمین برخاست از جو فلک ** نه شب و نه سایه باشد نه دلک

Gök boşluğundan yeryüzü kalktı mı ne benim için gece ne gölge kalır, ne senin için.

هر کجا سایه‌ست و شب یا سایگه ** از زمین باشد نه از افلاک و مه

Nerede bir gölge, gece yahut gölgelik varsa yerdendir; göklerden aydan değil!

دود پیوسته هم از هیزم بود ** نه ز آتشهای مستنجم بود

Duman, kıvılcımlar saçan ateşten meydana gelmez, daima odundan meydana gelir.

وهم افتد در خطا و در غلط ** عقل باشد در اصابتها فقط 3570

Vehim, hataya düşer, yanılabilir. Fakat akıl, mutlaka isabet eder, yanılmaz.

هر گرانی و کسل خود از تنست ** جان ز خفت جمله در پریدنست

Her ağırlık, her yorgunluk, tenin muktezasıdır. Cansa hafifliği yüzünden uçup durur.