در زمان خواب چون آزاد شد ** زان مکان بنگر که جان چون شاد شد

ظالم از ظلم طبیعت باز رست ** مرد زندانی ز فکر حبس جست

این زمین و آسمان بس فراخ ** سخت تنگ آمد به هنگام مناخ

جسم بند آمد فراخ وسخت تنگ ** خنده‌ی او گریه فخرش جمله ننگ

تشبیه دنیا کی بظاهر فراخست و بمعنی تنگ و تشبیه خواب کی خلاص است ازین تنگی

همچو گرمابه که تفسیده بود ** تنگ آیی جانت پخسیده شود 3545

گرچه گرمابه عریضست و طویل ** زان تبش تنگ آیدت جان و کلیل

تا برون نایی بنگشاید دلت ** پس چه سود آمد فراخی منزلت

یا که کفش تنگ پوشی ای غوی ** در بیابان فراخی می‌روی

آن فراخی بیابان تنگ گشت ** بر تو زندان آمد آن صحرا و دشت

هر که دید او مر ترا از دور گفت ** کو در آن صحرا چو لاله تر شکفت 3550

او نداند که تو همچون ظالمان ** از برون در گلشنی جان در فغان

خواب تو آن کفش بیرون کردنست ** که زمانی جانت آزاد از تنست

اولیا را خواب ملکست ای فلان ** همچو آن اصحاب کهف اندر جهان

خواب می‌بینند و آنجا خواب نه ** در عدم در می‌روند و باب نه

خانه‌ی تنگ و درون جان چنگ‌لوک ** کرد ویران تا کند قصر ملوک 3555

چنگ‌لوکم چون جنین اندر رحم ** نه‌مهه گشتم شد این نقلان مهم

گر نباشد درد زه بر مادرم ** من درین زندان میان آذرم

مادر طبعم ز درد مرگ خویش ** می‌کند ره تا رهد بره ز میش

تا چرد آن بره در صحرای سبز ** هین رحم بگشا که گشت این بره گبز

درد زه گر رنج آبستان بود ** بر جنین اشکستن زندان بود 3560

حامله گریان ز زه کاین المناص ** و آن جنین خندان که پیش آمد خلاص

هرچه زیر چرخ هستند امهات ** از جماد و از بهیمه وز نبات

هر یکی از درد غیری غافل اند ** جز کسانی که نبیه و کامل‌اند

آنچ کوسه داند از خانه‌ی کسان ** بلمه از خانه خودش کی داند آن

آنچ صاحب‌دل بداند حال تو ** تو ز حال خود ندانی ای عمو 3565

بیان آنک هرچه غفلت و غم و کاهلی و تاریکیست همه از تنست کی ارضی است و سفلی

غفلت از تن بود چون تن روح شد ** بیند او اسرار را بی هیچ بد

چون زمین برخاست از جو فلک ** نه شب و نه سایه باشد نه دلک

هر کجا سایه‌ست و شب یا سایگه ** از زمین باشد نه از افلاک و مه

دود پیوسته هم از هیزم بود ** نه ز آتشهای مستنجم بود

وهم افتد در خطا و در غلط ** عقل باشد در اصابتها فقط 3570

هر گرانی و کسل خود از تنست ** جان ز خفت جمله در پریدنست

روی سرخ از غلبه خونها بود ** روی زرد از جنبش صفرا بود

رو سپید از قوت بلغم بود ** باشد از سودا که رو ادهم بود

در حقیقت خالق آثار اوست ** لیک جز علت نبیند اهل پوست

مغز کو از پوستها آواره نیست ** از طبیب و علت او را چاره نیست 3575

چون دوم بار آدمی‌زاده بزاد ** پای خود بر فرق علتها نهاد

علت اولی نباشد دین او ** علت جزوی ندارد کین او

می‌پرد چون آفتاب اندر افق ** با عروس صدق و صورت چون تتق

بلک بیرون از افق وز چرخها ** بی مکان باشد چو ارواح و نهی

بل عقول ماست سایه‌های او ** می‌فتد چون سایه‌ها در پای او 3580

مجتهد هر گه که باشد نص‌شناس ** اندر آن صورت نیندیشد قیاس

چون نیابد نص اندر صورتی ** از قیاس آنجا نماید عبرتی

تشبیه نص با قیاس

نص وحی روح قدسی دان یقین ** وان قیاس عقل جزوی تحت این

عقل از جان گشت با ادراک و فر ** روح او را کی شود زیر نظر

لیک جان در عقل تاثیری کند ** زان اثر آن عقل تدبیری کند 3585

نوح‌وار ار صدقی زد در تو روح ** کو یم و کشتی و کو طوفان نوح

عقل اثر را روح پندارد ولیک ** نور خور از قرص خور دورست نیک

زان به قرصی سالکی خرسند شد ** تا ز نورش سوی قرص افکند شد

زانک این نوری که اندر سافل است ** نیست دایم روز و شب او آفل است

وانک اندر قرص دارد باش و جا ** غرقه‌ی آن نور باشد دایما 3590