خانه‌ی تنگ و درون جان چنگ‌لوک ** کرد ویران تا کند قصر ملوک

خانه‌ی تنگ و درون جان چنگ‌لوک ** کرد ویران تا کند قصر ملوک 3555

Ev dar. Ruh bu daracık evde eli, ayağı çarpılmış gibi iki büklüm. O evi, padişahların sarayları genişletmek, mamur bir hale koymak için yıkar.

چنگ‌لوکم چون جنین اندر رحم ** نه‌مهه گشتم شد این نقلان مهم

Ben de ana rahminde iki büklüm oldum. Dokuz ay doldu, artık buradan göçmem gerek!

گر نباشد درد زه بر مادرم ** من درین زندان میان آذرم

Anamı doğum ağrısı tutmasa bu zindanda ateş içinde kalırım.

مادر طبعم ز درد مرگ خویش ** می‌کند ره تا رهد بره ز میش

Bir anaya benzeyen tabiatın da kuzu, koyundan doğsun diye ağrıya düşüyor, bu ağrı, doğum yolunu açıyor.

تا چرد آن بره در صحرای سبز ** هین رحم بگشا که گشت این بره گبز

Ey tabiat, rahmini aç… Kuzu büyüdü, çıksın da o yemyeşil ovada yayılsın, otlasın artık!

درد زه گر رنج آبستان بود ** بر جنین اشکستن زندان بود 3560

Doğum ağrısı, gebeye bir derttir ama çocuk için zindanın yıkılması gibidir.

حامله گریان ز زه کاین المناص ** و آن جنین خندان که پیش آمد خلاص

Gebe, ne yapayım, nereye sığınayım? Diye ağlar… Çocuk kurtuluş vakti geldi diye güler!

هرچه زیر چرخ هستند امهات ** از جماد و از بهیمه وز نبات

Göğün altındaki analar (ateş, yel, su, toprak) la cansız şeyler, canlı mahlûklar, nebatlar. Hulâsa ne varsa,

هر یکی از درد غیری غافل اند ** جز کسانی که نبیه و کامل‌اند

Hepsi, birbirlerinin derdinden gafildir. Yalnız bilen ve kemale sahip olan kişiler, bunların dertlerini bilir.

آنچ کوسه داند از خانه‌ی کسان ** بلمه از خانه خودش کی داند آن

Kösenin, başkalarının evinde olanları bildiği kadar kabasakal, kendi evindekini bilemez.

آنچ صاحب‌دل بداند حال تو ** تو ز حال خود ندانی ای عمو 3565

Amca, sen, kendi halini bilmezsin… Fakat gönül sahibi yok mu? Senin halini o bilir işte!

بیان آنک هرچه غفلت و غم و کاهلی و تاریکیست همه از تنست کی ارضی است و سفلی

Gaflet, dert, tembellik ve gönül karanlığı gibi ne varsa hepsi de yere mensup ve aşağılık bir şey olan tenden ileri gelir

غفلت از تن بود چون تن روح شد ** بیند او اسرار را بی هیچ بد

Gaflet, tenden ileri gelir. Ten, ruh oldu mu artık şüphesiz bir halde bütün sırları görür.

چون زمین برخاست از جو فلک ** نه شب و نه سایه باشد نه دلک

Gök boşluğundan yeryüzü kalktı mı ne benim için gece ne gölge kalır, ne senin için.

هر کجا سایه‌ست و شب یا سایگه ** از زمین باشد نه از افلاک و مه

Nerede bir gölge, gece yahut gölgelik varsa yerdendir; göklerden aydan değil!

دود پیوسته هم از هیزم بود ** نه ز آتشهای مستنجم بود

Duman, kıvılcımlar saçan ateşten meydana gelmez, daima odundan meydana gelir.

وهم افتد در خطا و در غلط ** عقل باشد در اصابتها فقط 3570

Vehim, hataya düşer, yanılabilir. Fakat akıl, mutlaka isabet eder, yanılmaz.

هر گرانی و کسل خود از تنست ** جان ز خفت جمله در پریدنست

Her ağırlık, her yorgunluk, tenin muktezasıdır. Cansa hafifliği yüzünden uçup durur.

روی سرخ از غلبه خونها بود ** روی زرد از جنبش صفرا بود

Kırmızı beniz kanın çokluğundandır, sarı yüz safranın oynamasındandır.

رو سپید از قوت بلغم بود ** باشد از سودا که رو ادهم بود

Ak beniz, balgamın kuvvetindendir, sevdadan da beniz kararır.

در حقیقت خالق آثار اوست ** لیک جز علت نبیند اهل پوست

Hakikatte eserleri halk eden odur. Fakat kışırda kalan, yalnız zahiri gören, ancak sebepleri görebilir!

مغز کو از پوستها آواره نیست ** از طبیب و علت او را چاره نیست 3575

Derilerden ayrı olmayan, sebeplerden kurtulmamış olan akıl, ne illetlerden kurtulur, ne doktordan fayda görür!

چون دوم بار آدمی‌زاده بزاد ** پای خود بر فرق علتها نهاد

Âdemoğlu, ikinci defa doğdu mu ayağını sebeplerin başına kor.

علت اولی نباشد دین او ** علت جزوی ندارد کین او

Artık, onun dini illet-i ûlâ değildir. Cüz’i illet de ona bir zarar veremez.

می‌پرد چون آفتاب اندر افق ** با عروس صدق و صورت چون تتق

O, doğruluk geliniyle ufuklarda uçup durur; sureti de ona ancak bir duvaktır.

بلک بیرون از افق وز چرخها ** بی مکان باشد چو ارواح و نهی

Hatta ufuktan da dışarıdadır, göklerden de. Ruhlar ve akıllar gibi mekânız bir âlemdedir.

بل عقول ماست سایه‌های او ** می‌فتد چون سایه‌ها در پای او 3580

Hatta akıllarımız bile onun gölgesidir: akıllarımız bile gölgeler gibi onun ayağına düşer.

مجتهد هر گه که باشد نص‌شناس ** اندر آن صورت نیندیشد قیاس

Müctehit, nassı görür, tanırsa herhangi bir hükümde artık kıyası düşünmez ki.

چون نیابد نص اندر صورتی ** از قیاس آنجا نماید عبرتی

Fakat bir şeyde nas yoksa orada kıyasa girişir, kıyastan ibret alır, kıyasla hüküm verir.

تشبیه نص با قیاس

Nasla kıyası benzetiş

نص وحی روح قدسی دان یقین ** وان قیاس عقل جزوی تحت این

Nassı Ruhulkudüs’ün vahyi bil, Aklı cüz’inin kıyası, bundan aşağıdır.

عقل از جان گشت با ادراک و فر ** روح او را کی شود زیر نظر

Akıl, canla idrak sahibi olmuş, canla aydınlanmıştır. Ruh, nasıl olur da aklın tasarrufuna girer?

لیک جان در عقل تاثیری کند ** زان اثر آن عقل تدبیری کند 3585

Fakat ruh, akla tesir eder de akıl, o tesir altında tedbire girişir.

نوح‌وار ار صدقی زد در تو روح ** کو یم و کشتی و کو طوفان نوح

Ruh, Nuh’u tasdik ettiği gibi seni de tasdik etti, senin emrine de tabi olduysa nerede deniz, nerede gemi, nerede Nuh tufanı?

عقل اثر را روح پندارد ولیک ** نور خور از قرص خور دورست نیک

Akıl, eseri ruh sanır ama güneşin nuru güneşin cirminden büsbütün ayrıdır.

زان به قرصی سالکی خرسند شد ** تا ز نورش سوی قرص افکند شد

O yüzden salik, ruhun nurundan aslına ulaşmak için bir lokma ekmeğe kanaat etti.

زانک این نوری که اندر سافل است ** نیست دایم روز و شب او آفل است

Çünkü aşağılara vuran nur, gece gündüz daimî değildir ki… Geçer gider.

وانک اندر قرص دارد باش و جا ** غرقه‌ی آن نور باشد دایما 3590

Fakat nurun aslına ulaşıp orada yurt edinen kişi, daima o nura gark olmuştur.

نه سحابش ره زند خود نه غروب ** وا رهید او از فراق سینه کوب

Ne bulut yolunu keser, ne nuru gurub eder. O, artık ayrılıktan kurtulmuş, güzelleşmiştir.

این‌چنین کس اصلش از افلاک بود ** یا مبدل گشت گر از خاک بود

Bu makama eren kişinin aslı, ya göklerdendir. Yahut topraktır da topraklıktan tamamıyla çıkmıştır.

زانک خاکی را نباشد تاب آن ** که زند بر وی شعاعش جاودان

Çünkü bu güneşin şuaı daimî olarak dursa toprağa mensup olan tahammül edemez ki…

گر زند بر خاک دایم تاب خور ** آنچنان سوزد که ناید زو ثمر

Güneşin ziyası daima toprağa vurup dursa toprağı öyle bir yakar ki yeryüzünde hiçbir verim kalmaz, hiçbir meyve bitmez.

دایم اندر آب کار ماهی است ** مار را با او کجا همراهی است 3595

Daima suda kalmak balığın harcıdır. Yılan, nereden balıkla yoldaşlık edebilecek?

لیک در که مارهای پر فن‌اند ** اندرین یم ماهییها می‌کنند

Fakat dağlarda öyle düzenbaz yılanlar vardır ki bu denizde balıklık etmeye kalkışırlar.

مکرشان گر خلق را شیدا کند ** هم ز دریا تاسه‌شان رسوا کند

Hileleri halkın aklını başından alırsa da denizden nefretleri, nihayet kendilerini rezil eder gider.

واندرین یم ماهیان پر فن‌اند ** مار را از سحر ماهی می‌کنند

Bu denizde de öyle hünerli balıklar vardır ki yılana bile sihir yapar, balık haline koyarlar.

ماهیان قعر دریای جلال ** بحرشان آموخته سحر حلال

Ululuk denizinin dibindeki balıklara deniz, sihri helâl öğretmiştir.

بس محال از تاب ایشان حال شد ** نحس آنجا رفت و نیکوفال شد 3600

Olmayacak şey, onların himmetiyle olur. Pis, oraya vardı mı tertemiz olur, kutlu bir hale girer.

تا قیامت گر بگویم زین کلام ** صد قیامت بگذرد وین ناتمام

Bu sözü kıyamete kadar söylesem, bu bahsi kıyamete kadar uzatsam bitmez… Yüzlerce kıyamet kopar, geçer de yine bu bahis tamamlanmaz.

آداب المستمعین والمریدین عند فیض الحکمة من لسان الشیخ

Şeyhin dilinden hikmetler coşunca müritlerle dinleyenlerin takınmaları lâzım olan edep ve terbiye

بر ملولان این مکرر کردنست ** نزد من عمر مکرر بردنست

Bu sözlerim, insanlara bir tekrarlamadır, ama bence tekrarlanan, tazelenip uzayan bir ömürdür.

شمع از برق مکرر بر شود ** خاک از تاب مکرر زر شود

Mum, birbiri üstüne çıkan kıvılcımlarla yanar, alevlenir. Toprak, birbiri üstüne vuran ziyalarla altın haline gelir, parlar.

گر هزاران طالب‌اند و یک ملول ** از رسالت باز می‌ماند رسول

Binlerce istekli olsa da bir de usanan kişi bulunsa elçi, elçilik yapmak istemez, gönlü soğur.