غایت لطف و کمال او بود ** گرنه خفاشش کجا مانع شود

Güneşin son derece lütfuna, güneşin en üstün bir kemale sahip bulunuşuna delâlet eder. Yoksa hiç yarasa güneşe mâni olabilir mi?

دشمنی گیری بحد خویش گیر ** تا بود ممکن که گردانی اسیر 3625

Düşmanlığa kalkışacaksan düşmanlık edebileceğin birisiyle savaş ki onu esir edebilmek mümkün olsun.

قطره با قلزم چو استیزه کند ** ابلهست او ریش خود بر می‌کند

Karta, denizle nasıl savaşa girişebilir? Girişirse aptaldır, kendi saçını, sakalını yolar.

حیلت او از سبالش نگذرد ** چنبره‌ی حجره‌ی قمر چون بر درد

Hilesi, saçından sakalından ileri gidemez ki. Nasıl olur da ayın odasındaki perdeyi yırtabilir?

با عدو آفتاب این بد عتاب ** ای عدو آفتاب آفتاب

Güneşe düşmanlık eden şu azara uğrar: Ey güneşin güneşine düşman olan,

ای عدو آفتابی کز فرش ** می‌بلرزد آفتاب و اخترش

Sen öyle bir güneşe düşmansın ki onun ışığından güneş de titremektedir, yıldız da!

تو عدو او نه‌ای خصم خودی ** چه غم آتش را که تو هیزم شدی 3630

Sen, onun düşmanı değilsin, kendinin düşmanısın. Sen odun olsan ateşe ne gam, o ne yapsın?

ای عجب از سوزشت او کم شود ** یا ز درد سوزشت پر غم شود

Ne şaşılacak şey… Hiç senin yanışınla onun ışığı, onun harareti azalır mı? Yahut da hiç sen yanıp yakılıyorsun diye gamlanır mı?

رحمتش نه رحمت آدم بود ** که مزاج رحم آدم غم بود

Onun merhameti, insanın merhametine benzemez. Çünkü insanın acımasında bir dert, bir elem vardır.

رحمت مخلوق باشد غصه‌ناک ** رحمت حق از غم و غصه‌ست پاک

Mahlûkun acıması elemle karışıktır. Allah’ın rahmetiyle dertten de paktır, elemden de.

رحمت بی‌چون چنین دان ای پدر ** ناید اندر وهم از وی جز اثر

Babam, Allah rahmetini şöyle bil: O rahmet, vehme bile sığmaz, yalnız eseri görünür.

فرق میان دانستن چیزی به مثال و تقلید و میان دانستن ماهیت آن چیز

Bir şeyi misal ve taklitle bilmekle o şeyin hakikatini bilmek arasındaki fark

ظاهرست آثار و میوه‌ی رحمتش ** لیک کی داند جز او ماهیتش 3635

Onun rahmet eserleriyle rahmet meyveleri meydandadır. Fakat onun mahiyetini ondan başka kim bilebilir?

هیچ ماهیات اوصاف کمال ** کس نداند جز بثار و مثال

Kemal vasıflarının mahiyetleri, yalnız eser ve misalleriyle bilinir. Bundan başka bir tarzda kimsecikler bilemez.

طفل ماهیت نداند طمث را ** جز که گویی هست چون حلوا ترا

Çocuk çiftleşmenin mahiyetini bilemez ki… Helva, yok mu? İşte onun gibi lezzetlidir dersen o başka.

کی بود ماهیت ذوق جماع ** مثل ماهیات حلوا ای مطاع

Fakat ey taklide yapışmış adam, çiftleşmede ki lezzet, helvada ki lezzete benzer mi? O nerede, bu nerede?

لیک نسبت کرد از روی خوشی ** با تو آن عاقل چو تو کودک‌وشی

Fakat sen çocuk gibisin de o akıllı adam, sana güzellikle o misali getirdi.

تا بداند کودک آن را از مثال ** گر نداند ماهیت یا عین حال 3640

Çocuk da işin mahiyet ve hakikatini bilmese bile misalle anlar hiç olmazsa.

پس اگر گویی بدانم دور نیست ** ور ندانم گفت کذب و زور نیست

Bu misalden sonra ben, bunu biliyorum desen yanlış olmaz, doğrudur… Fakat bilmiyorum desen sözün yine yalan ve uydurma olmaz.

گر کسی گوید که دانی نوح را ** آن رسول حق و نور روح را

Birisi “Nuh’u o Allah elçisini, o ruh nurunu biliyor musun?” dese,

گر بگویی چون ندانم کان قمر ** هست از خورشید و مه مشهورتر

Sen de “Nasıl bilmem o ay yüzlüyü? Güneşten de meşhurdur, aydan da.

کودکان خرد در کتابها ** و آن امامان جمله در محرابها

Küçücük çocuklar bile onu Tarih kitaplarında okuyorlar… Hocalar, bütün mihraplarda söylüyorlar.

نام او خوانند در قرآن صریح ** قصه‌اش گویند از ماضی فصیح 3645

Kuran’da adı açıkça okunuyor. Geçmiş zamanlarda ki macerası fasih bir surette anlatılıyor” desen.

راست‌گو دانیش تو از روی وصف ** گرچه ماهیت نشد از نوح کشف

Doğru söylüyorsun, sana Nuh’un mahiyeti keşfedilmediyse de onu sana söylediler, övdüler: Sen de naklediyor, onu övüyorsun.

ور بگویی من چه دانم نوح را ** همچو اویی داند او را ای فتی

Fakat desen ki: “Ben Nuh’u ne bileyim? A yiğit, onu onun gibi bir er bilir.

مور لنگم من چه دانم فیل را ** پشه‌ای کی داند اسرافیل را

Ben topal bir karıncayım, fili ne bileyim? Bir sivrisinek, İsrafil’i nereden bilecek?

این سخن هم راستست از روی آن ** که بماهیت ندانیش ای فلان

Bu söz de doğru… Çünkü mahiyet bakımından Nuh’u bilmezsin ki.

عجز از ادراک ماهیت عمو ** حالت عامه بود مطلق مگو 3650

Mahiyetleri anlamaktan âciz olmak, halkın halidir ama bu sözü istisnasız söyleme.

زانک ماهیات و سر سر آن ** پیش چشم کاملان باشد عیان

Çünkü mahiyetlerle onların sırrının sırrı, kâmillerin gözü önünde apaçıktır.

در وجود از سر حق و ذات او ** دورتر از فهم و استبصار کو

Varlık âleminde Allah’ın sırrından Allah’ın zatından daha ziyade anlayıştan uzak ve bir görüşe sığmaz ne var?

چونک آن مخفی نماند از محرمان ** ذات و وصفی چیست کان ماند نهان

O bile mahremlerden gizli kalmazsa artık bir şeyin mahiyeti bir şeyin vasfı nedir ki gizli kalsın?

عقل بحثی گوید این دورست و گو ** بی ز تاویل محالی کم شنو

Akıl, bir bahiste bu olmayacak şey, akıldan uzak tevile sığmaz, olmayacak şeyi dinleme der.

قطب گوید مر ترا ای سست‌حال ** آنچ فوق حال تست آید محال 3655

Kutup da, sana der ki “A düşkün, anlayışından üstün gördüğün şeylere olmayacak şey diyorsun.

واقعاتی که کنونت بر گشود ** نه که اول هم محالت می‌نمود

Şimdi sana keşf olan vakalar da sana evvelce olmayacak şeyler görünmüyor muydu?

چون رهانیدت ز ده زندان کرم ** تیه را بر خود مکن حبس ستم

Allah, keremiyle seni on tane zindandan kurtarmışken bu Tih ovasını kendine sitem hapishanesi yapma!”

جمع و توفیق میان نفی و اثبات یک چیز از روی نسبت و اختلاف جهت

Nisbet ve zâhiri ihtilâf yüzünden bir şeyde hem nefiy, hem de ispatın birleşmesi

نفی آن یک چیز و اثباتش رواست ** چون جهت شد مختلف نسبت دوتاست

Bir şeyin hem nefyedilmesi caizdir, hem ispat edilmesi. Çünkü zahiri görünüş aykırıdır, nispet de iki türlü olabilir.

ما رمیت اذ رمیت از نسبتست ** نفی و اثباتست و هر دو مثبتست

Allah’ın “O taşları attığın zaman yok mu? Onları sen atmadın ki… Allah attı” demesinde hem hem nefiy vardır, hem ispat ve ikisi de yerindedir.

آن تو افکندی چو بر دست تو بود ** تو نه افکندی که قوت حق نمود 3660

Onları sen attın, çünkü taşlar senin elindeydi. Fakat sen atmadın, çünkü o atış kuvvetini Allah izhar etti.

زور آدم‌زاد را حدی بود ** مشت خاک اشکست لشکر کی شود

İnsanoğlunun kuvvetinin bir haddi, bir hududu vardır. Bir avuç toz, toprak nasıl olur da bir orduyu bozar, kırıp geçirir?

مشت مشت تست و افکندن ز ماست ** زین دو نسبت نفی و اثباتش رواست

Avuç, senin avucundur ama atış bizden. Bu iki nispetin nefyi de yerindedir, ispatı da.

یعرفون الانبیا اضدادهم ** مثل ما لا یشتبه اولادهم

Peygamberlerin zıtları olan kâfirler de Peygamberleri, evlâtlarını, tanıdıkları, bildikleri gibi tanırlar bilirler.

همچو فرزندان خود دانندشان ** منکران با صد دلیل و صد نشان

Münkirler onları yüzlerce delille, yüzlerce nişanla evlâtlarını tanır gibi tanırlar, bilirler ama

لیک از رشک و حسد پنهان کنند ** خویشتن را بر ندانم می‌زنند 3665

Kıskançlıkları, hasetleri yüzünden bildiklerini gizlerler “Bilmiyoruz ki” diye bilmezlikten gelirler.

پس چو یعرف گفت چون جای دگر ** گفت لایعرفهم غیری فذر

Baksana, Allah bir yerde “Onları bilirler” dedi, bir yerde de “Onları benden başka kimse bilmez;

انهم تحت قبابی کامنون ** جز که یزدانشان نداند ز آزمون

Onlar, benim kubbelerimin altında gizlidir. Onları Allah’tan başka kimse bilmez, sınamakla bilinmezler ki” dedi.

هم بنسبت گیر این مفتوح را ** که بدانی و ندانی نوح را

Nuh’u hem bilirsin, hem bilmezsin, değil mi? İşte bunu da bu ayetle hadiste izhar edilen manaya kıyas et!

مسله‌ی فنا و بقای درویش

Dervişin yokluğu ve varlığı meselesi

گفت قایل در جهان درویش نیست ** ور بود درویش آن درویش نیست

Birisi dedi ki. Âlemde derviş yok… Olsa bile o derviş dervişlik makamına erişmişse yok olmuş demektir.

هست از روی بقای ذات او ** نیست گشته وصف او در وصف هو 3670

Doğru, çünkü varlığı, sureti bakımındandır, görünüşe göre vardır. Fakat sıfatları, Allah sıfatında yok olmuştur.

چون زبانه‌ی شمع پیش آفتاب ** نیست باشد هست باشد در حساب

O, güneşe karşı yanmakta olan muma benzer. Mumun alevi de var sayılır ama güneşin önünde yoktur.

هست باشد ذات او تا تو اگر ** بر نهی پنبه بسوزد زان شرر

Fakat muma bir pamuk tutun mu yanar… Şu halde vardır.

نیست باشد روشنی ندهد ترا ** کرده باشد آفتاب او را فنا

Öyle ama sana bir aydınlık vermez ki; güneş, onu yok etmiştir. Bu bakımdan da yoktur.