باغ چون جنت شود دار المرض ** زرد و ریزان برگ او اندر حرض
Cennet gibi olan bağlar, bahçeler sararır solar, yapraklar kurur, dökülür… Bir hastalık yurdu olur!
عقل دراک از فراق دوستان ** همچو تیرانداز اشکسته کمان
Her şeyi anlayan akıl bile olsa dostların ayrılığıyla yayı kırılmış okçuya döner.
دوزخ از فرقت چنان سوزان شدست ** پیر از فرقت چنان لرزان شدست
Cehennem bile ayrılık yüzünden, gençlik çağına hasret çeken ihtiyarın titrediği titrer, yandığı gibi yanar kavrulur.
گر بگویم از فراق چون شرار ** تا قیامت یک بود از صد هزار3695
Kıvılcım gibi insanı yakan, mahveden ayrılığı kıyamete kadar anlatsam yine yüz binde birini olsun anlatamam.
پس ز شرح سوز او کم زن نفس ** رب سلم رب سلم گوی و بس
O halde onun yakıcılığını anlatmaya kalkışma sus, yarabbi, beni sen kurtar, sen kurtar da ancak.
هرچه از وی شاد گردی در جهان ** از فراق او بیندیش آن زمان
Dünyada neyin visaliyle neşelenirsen o vuslat zamanında ondan ayrıldığını bir düşün hele!
زانچ گشتی شاد بس کس شاد شد ** آخر از وی جست و همچون باد شد
Senin neşelendiğin şeyle çok kişiler neşelendi… Fakat sonunda sahibine vefa etmedi, yel gibi geçti gitti!
از تو هم بجهد تو دل بر وی منه ** پیش از آن کو بجهد از وی تو بجه
Gönül, sana da vefa etmez, seni de terk edip gider. O senden vazgeçmeden sen ondan vazgeçmeye çalış.
پیدا شدن روح القدس بصورت آدمی بر مریم بوقت برهنگی و غسل کردن و پناه گرفتن بحق تعالی
Ruhulkudüs’ün Meryem’e, Meryem çıplak bir halde yıkanırken bir insan şeklinde görünmesi, Meryem’in Ulu Allah’a sığınması
همچو مریم گوی پیش از فوت ملک ** نقش را کالعوذ بالرحمن منک3700
Fırsat elden çıkmadan Meryem gibi sen de surete “Senden Rahman’a sığınırım” de.
دید مریم صورتی بس جان‌فزا ** جان‌فزایی دلربایی در خلا
Meryem yapayalnızken canlara can katan birisini gördü. Bu adam, öyle güzeldi ki gönülleri alıyordu.
پیش او بر رست از روی زمین ** چون مه وخورشید آن روح الامین
Ruhulemin, onun gözünün ay gibi güneş gibi yerden doğuverdi.
از زمین بر رست خوبی بی‌نقاب ** آنچنان کز شرق روید آفتاب
Güneş, doğudan nasıl çıkarsa o da örtüsüz, nikâpsız Meryem’in önünde yerden doğdu.
لرزه بر اعضای مریم اوفتاد ** کو برهنه بود و ترسید از فساد
Meryem çıplaktı, bir kötülük yapar diye korktu, eli ayağı titremeye başladı.
صورتی که یوسف ار دیدی عیان ** دست از حیرت بریدی چو زنان3705
Gördüğü adam öyle dilberdi ki Yusuf bile görse Yusuf’u gören kadınlar gibi şaşırıp kalır, ellerini doğrardı.
همچو گل پیشش برویید آن ز گل ** چون خیالی که بر آرد سر ز دل
Gönülden baş gösterip çıkan bir hayal gibi o gül yüzlü, Meryem’in önünde topraktan bitivermişti.
گشت بی‌خود مریم و در بی‌خودی ** گفت بجهم در پناه ایزدی
Meryem, kendisinden geçti ve bu dalgınlık âleminde, bu adamdan Allah’a sığınayım dedi.
زانک عادت کرده بود آن پاک‌جیب ** در هزیمت رخت بردن سوی غیب
O yeni, yakası temiz kızın âdetiydi, bir şeyden ürktü mü pılısını pırtısını gayp âlemine çeker, Allah’a sığınırdı.
چون جهان را دید ملکی بی‌قرار ** حازمانه ساخت زان حضرت حصار
Dünyanın kararsız bir âlem olduğunu görmüş, ihtiyata riayet ederek Allah’a sığınmayı âdet edinmişti.
تا به گاه مرگ حصنی باشدش ** که نیابد خصم راه مقصدش3710
Bu suretle de ölüm zamanına dek gideceği yolu düşmanın kesmemesini diler, Allah tapısının kendisine bir kale olmasını temin etmek isterdi.
از پناه حق حصاری به ندید ** یورتگه نزدیک آن دز برگزید
Allah’a sığınmadan daha iyi bir kale görmemişti; bu yüzden de kale civarında yurt edinmişti.
چون بدید آن غمزه‌های عقل‌سوز ** که ازو می‌شد جگرها تیردوز
Meryem o akılları yakan, ciğerleri okşayan bakışları gördü.
شاه و لشکر حلقه در گوشش شده ** خسروان هوش بیهوشش شده
Padişahta o bakışlara kulağı küpeli bir köle olmuştu, asker de… O bakışlar, akıl padişahlarının akıllarını almış, onları divaneye döndürmüştü!
صد هزاران شاه مملوکش برق ** صد هزاران بدر را داده به دق
O güzel gözler, yüz binlerce padişahı fermanlı köle yapmış, yüzbinlerce dolunayı hilâl haline getirmişti.
زهره نی مر زهره را تا دم زند ** عقل کلش چون ببیند کم زند3715
Zühre de bile ondan bahsetmeye kudret yoktu… Aklı kül bile onu görünce noksanlaşırdı.
من چگویم که مرا در دوخته‌ست ** دمگهم را دمگه او سوخته‌ست
Ben ne söyleyebilirim, ağzı, ağzımı kapattı; söylemeye takatim kalmadı ki!
دود آن نارم دلیلم من برو ** دور از آن شه باطل ما عبروا
Ben, yalnız o ateşin bir dumanıyım ateşe delâlet etmekteyim. O padişahtan uzaktayken, onu görmeden hakkında ne söylenmişse hepsi de asılsız, hepsi de saçma!
خود نباشد آفتابی را دلیل ** جز که نور آفتاب مستطیل
Zaten güneşe, âlemi kaplayan nurundan başka bir delil olamaz ki.
سایه کی بود تا دلیل او بود ** این بستش کع ذلیل او بود
Gölgenin on delâlet etmesine imkân mı var? Gölge, onun yanında hor, hakir olup kalıyor ya… işte bu, kâfi ona!
این جلالت در دلالت صادقست ** جمله ادراکات پس او سابقست3720
Bu ululuk, ona tam doğru bir delil: bütün anlayışlar geridedir, o ilerde!
جمله ادراکات بر خرهای لنگ ** او سوار باد پران چون خدنگ
Bütün anlayışlar topal eşeklere binmiş… O, ok gibi uçup giden rüzgâra!
گر گریزد کس نیابد گرد شه ** ور گریزند او بگیرد پیش ره
Padişah kaçarsa tozunu bile kimse bulamaz… Onlar kaçarlarsa padişah, yolarını kesiverir!
جمله ادراکات را آرام نی ** وقت میدانست وقت جام نی
Âlemde bütün anlayışlar, durup dinlenmezler… Meydanda koşup yelme zamanıdır, oturup zevkle içkiye dalma zamanı değil!
آن یکی وهمی چو بازی می‌پرد ** وآن دگر چون تیر معبر می‌درد
Birinin vehmi, bir doğan gibi uçup geçer, öbürünün vehmini mesafeleri delip geçen ok gibi uçar!
وان دگر چون کشتی با بادبان ** وآن دگر اندر تراجع هر زمان3725
Öbürünün ki yelken açmış gemi gibi gider… Bir başkasınınkiyse her an gerileyip durur!
چون شکاری می‌نمایدشان ز دور ** جمله حمله می‌فزایند آن طیور
Bütün bu vehimler, bütün bu anlayış kuşları, uzaktan bir av gördüler mi hep birden saldırırlar.
چونک ناپیدا شود حیران شوند ** همچو جغدان سوی هر ویران شوند
Av ortadan kayboldu mu şaşırırlar, baykuşlar gibi viranelere dalarlar!
منتظر چشمی به هم یک چشم باز ** تا که پیدا گردد آن صید به ناز
O av tekrar nazlana, nazlana salınsın, görünsün diye bir gözünü açıp bir tekini yumarak beklerler.
چون بماند دیر گویند از ملال ** صید بود آن خود عجب یا خود خیال
Av gecikince beklemekten usanır, sıkılırlar da acaba gördüğümüz av mıydı, hayal miydi derler.
مصلحت آنست تا یک ساعتی ** قوتی گیرند و زور از راحتی3730
Bir an istirahat ederek güçlenip kuvvetlenmeleri daha doğrudur.
گر نبودی شب همه خلقان ز آز ** خویشتن را سوختندی ز اهتزاز
Eğer gece olmasaydı bütün halk, hırstan, isteklerinin üstüne titremeden kendilerini yakar, helâk ederlerdi.
از هوس وز حرص سود اندوختن ** هر کسی دادی بدن را سوختن
Herkes bir şey elde etmek, bir kâr kazanmak hevesiyle bedenini ateşlere atmış, yanıp yakılmıştır.
شب پدید آید چو گنج رحمتی ** تا رهند ازحرص خود یکساعتی
Bir müddet hırslarından kurtulsunlar diye gece, Allah rahmeti gibi zuhur etti.
چونک قبضی آیدت ای راه‌رو ** آن صلاح تست آتش دل مشو
Yolcu, sana da bir sıkıntı, bir gönül darlığı geldi mi alevlenme, meyus olma… Senin için muvafıktır o.
زآنک در خرجی در آن بسط و گشاد ** خرج را دخلی بباید زاعتداد3735
Çünkü ferahlık ve genişlik zamanında varını, yoğunu harcedip duruyorsun demektir. Harcetmeye karşılık bir de gelir lâzım elbet!
گر هماره فصل تابستان بدی ** سوزش خورشید در بستان شدی
Ya mevsimi sürüp gitseydi güneş, bağları, bahçeleri yakar kavururdu.
منبتش را سوختی از بیخ و بن ** که دگر تازه نگشتی آن کهن
Nebatları kökünden yakardı, bir daha o yanıp kavrulan şeyler yenilemezdi, yeşerip tazelenmezdi.
گر ترش‌رویست آن دی مشفق است ** صیف خندانست اما محرقست
Kışın yüzü ekşidir ama şefkatlidir... yaz gülümser ama yakar, yandırır!
چونک قبض آید تو در وی بسط بین ** تازه باش و چین میفکن در جبین
Darlık geldi mi onda genişlik gör de canlan, alnını kırıştırma!
کودکان خندان و دانایان ترش ** غم جگر را باشد و شادی ز شش3740
Çocuklar gülüp dururlar, bilenlerinse yüzü ekşidir. Gam karaciğerden meydana gelir, neşe akciğerden!
چشم کودک همچو خر در آخرست ** چشم عاقل در حساب آخرست
Çocuğun gözü, eşek gibi ahırdadır… Akıllı adamsa gözünü işin sonuna diker.