غره‌ی شیرت بخواهد امتحان ** نقش شیر و آنگه اخلاق سگان

تفسیر ولتعرفنهم فی لحن القول

گفت یزدان مر نبی را در مساق ** یک نشانی سهل‌تر ز اهل نفاق 790

گر منافق زفت باشد نغز و هول ** وا شناسی مر ورا در لحن و قول

چون سفالین کوزه‌ها را می‌خری ** امتحانی می‌کنی ای مشتری

می‌زنی دستی بر آن کوزه چرا ** تا شناسی از طنین اشکسته را

بانگ اشکسته دگرگون می‌بود ** بانگ چاووشست پیشش می‌رود

بانگ می‌آید که تعریفش کند ** همچو مصدر فعل تصریفش کند 795

چون حدیث امتحان رویی نمود ** یادم آمد قصه‌ی هاروت زود

قصه‌ی هاروت و ماروت و دلیری ایشان بر امتحانات حق تعالی

پیش ازین زان گفته بودیم اندکی ** خود چه گوییم از هزارانش یکی

خواستم گفتن در آن تحقیقها ** تا کنون وا ماند از تعویقها

حمله‌ی دیگر ز بسیارش قلیل ** گفته آید شرح یک عضوی ز پیل

گوش کن هاروت را ماروت را ** ای غلام و چاکران ما روت را 800

مست بودند از تماشای اله ** وز عجایبهای استدراج شاه

این چنین مستیست ز استدراج حق ** تا چه مستیها کند معراج حق

دانه‌ی دامش چنین مستی نمود ** خوان انعامش چه‌ها داند گشود

مست بودند و رهیده از کمند ** های هوی عاشقانه می‌زدند

یک کمین و امتحان در راه بود ** صرصرش چون کاه که را می‌ربود 805

امتحان می‌کردشان زیر و زبر ** کی بود سرمست را زینها خبر

خندق و میدان بپیش او یکیست ** چاه و خندق پیش او خوش مسلکیست

آن بز کوهی بر آن کوه بلند ** بر دود از بهر خوردی بی‌گزند

تا علف چیند ببیند ناگهان ** بازیی دیگر ز حکم آسمان

بر کهی دیگر بر اندازد نظر ** ماده بز بیند بر آن کوه دگر 810

چشم او تاریک گردد در زمان ** بر جهد سرمست زین که تا بدان

آنچنان نزدیک بنماید ورا ** که دویدن گرد بالوعه‌ی سرا

آن هزاران گز دو گز بنمایدش ** تا ز مستی میل جستن آیدش

چونک بجهد در فتد اندر میان ** در میان هر دو کوه بی امان

او ز صیادان به که بگریخته ** خود پناهش خون او را ریخته 815

شسته صیادان میان آن دو کوه ** انتظار این قضای با شکوه

باشد اغلب صید این بز همچنین ** ورنه چالاکست و چست و خصم‌بین

رستم ارچه با سر و سبلت بود ** دام پاگیرش یقین شهوت بود

همچو من از مستی شهوت ببر ** مستی شهوت ببین اندر شتر

باز این مستی شهوت در جهان ** پیش مستی ملک دان مستهان 820

مستی آن مستی این بشکند ** او به شهوت التفاتی کی کند

آب شیرین تا نخوردی آب شور ** خوش بود خوش چون درون دیده نور

قطره‌ای از باده‌های آسمان ** بر کند جان را ز می وز ساقیان

تا چه مستیها بود املاک را ** وز جلالت روحهای پاک را

که به بوی دل در آن می بسته‌اند ** خم باده‌ی این جهان بشکسته‌اند 825

جز مگر آنها که نومیدند و دور ** همچو کفاری نهفته در قبور

ناامید از هر دو عالم گشته‌اند ** خارهای بی‌نهایت کشته‌اند

پس ز مستیها بگفتند ای دریغ ** بر زمین باران بدادیمی چو میغ

گستریدیمی درین بی‌داد جا ** عدل و انصاف و عبادات و وفا

این بگفتند و قضا می‌گفت بیست ** پیش پاتان دام ناپیدا بسیست 830

هین مدو گستاخ در دشت بلا ** هین مران کورانه اندر کربلا

که ز موی و استخوان هالکان ** می‌نیابد راه پای سالکان

جمله‌ی راه استخوان و موی و پی ** بس که تیغ قهر لاشی کرد شی

گفت حق که بندگان جفت عون ** بر زمین آهسته می‌رانند و هون

پا برهنه چون رود در خارزار ** جز بوقفه و فکرت و پرهیزگار 835

این قضا می‌گفت لیکن گوششان ** بسته بود اندر حجاب جوششان

چشمها و گوشها را بسته‌اند ** جز مر آنها را که از خود رسته‌اند

جز عنایت که گشاید چشم را ** جز محبت که نشاند خشم را