او ز حیوانها فزون‌تر جان کند ** در جهان باریک کاریها کند

مکر و تلبیسی که او داند تنید ** آن ز حیوان دیگر ناید پدید

جامه‌های زرکشی را بافتن ** درها از قعر دریا یافتن 1515

خرده‌کاریهای علم هندسه ** یا نجوم و علم طب و فلسفه

که تعلق با همین دنیاستش ** ره به هفتم آسمان بر نیستش

این همه علم بنای آخرست ** که عماد بود گاو و اشترست

بهر استبقای حیوان چند روز ** نام آن کردند این گیجان رموز

علم راه حق و علم منزلش ** صاحب دل داند آن را با دلش 1520

پس درین ترکیب حیوان لطیف ** آفرید و کرد با دانش الیف

نام کالانعام کرد آن قوم را ** زانک نسبت کو بیقظه نوم را

روح حیوانی ندارد غیر نوم ** حسهای منعکس دارند قوم

یقظه آمد نوم حیوانی نماند ** انعکاس حس خود از لوح خواند

هم‌چو حس آنک خواب او را ربود ** چون شد او بیدار عکسیت نمود 1525

لاجرم اسفل بود از سافلین ** ترک او کن لا احب الافلین

در تفسیر این آیت کی و اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجسا و قوله یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا

زانک استعداد تبدیل و نبرد ** بودش از پستی و آن را فوت کرد

باز حیوان را چو استعداد نیست ** عذر او اندر بهیمی روشنیست

زو چو استعداد شد کان رهبرست ** هر غذایی کو خورد مغز خرست

گر بلادر خورد او افیون شود ** سکته و بی‌عقلیش افزون شود 1530

ماند یک قسم دگر اندر جهاد ** نیم حیوان نیم حی با رشاد

روز و شب در جنگ و اندر کش‌مکش ** کرده چالیش آخرش با اولش

چالیش عقل با نفس هم چون تنازع مجنون با ناقه میل مجنون سوی حره میل ناقه واپس سوی کره چنانک گفت مجنون هوا ناقتی خلفی و قدامی الهوی و انی و ایاها لمختلفان

هم‌چو مجنون‌اند و چون ناقه‌ش یقین ** می‌کشد آن پیش و این واپس به کین

میل مجنون پیش آن لیلی روان ** میل ناقه پس پی کره دوان

یک دم ار مجنون ز خود غافل بدی ** ناقه گردیدی و واپس آمدی 1535

عشق و سودا چونک پر بودش بدن ** می‌نبودش چاره از بی‌خود شدن

آنک او باشد مراقب عقل بود ** عقل را سودای لیلی در ربود

لیک ناقه بس مراقب بود و چست ** چون بدیدی او مهار خویش سست

فهم کردی زو که غافل گشت و دنگ ** رو سپس کردی به کره بی‌درنگ

چون به خود باز آمدی دیدی ز جا ** کو سپس رفتست بس فرسنگها 1540

در سه روزه ره بدین احوالها ** ماند مجنون در تردد سالها

گفت ای ناقه چو هر دو عاشقیم ** ما دو ضد پس همره نالایقیم

نیستت بر وفق من مهر و مهار ** کرد باید از تو صحبت اختیار

این دو همره یکدگر را راه‌زن ** گمره آن جان کو فرو ناید ز تن

جان ز هجر عرش اندر فاقه‌ای ** تن ز عشق خاربن چون ناقه‌ای 1545

جان گشاید سوی بالا بالها ** در زده تن در زمین چنگالها

تا تو با من باشی ای مرده‌ی وطن ** پس ز لیلی دور ماند جان من

روزگارم رفت زین گون حالها ** هم‌چو تیه و قوم موسی سالها

خطوتینی بود این ره تا وصال ** مانده‌ام در ره ز شستت شصت سال

راه نزدیک و بماندم سخت دیر ** سیر گشتم زین سواری سیرسیر 1550

سرنگون خود را از اشتر در فکند ** گفت سوزیدم ز غم تا چندچند

تنگ شد بر وی بیابان فراخ ** خویشتن افکند اندر سنگلاخ

آنچنان افکند خود را سخت زیر ** که مخلخل گشت جسم آن دلیر

چون چنان افکند خود را سوی پست ** از قضا آن لحظه پایش هم شکست

پای را بر بست و گفتا گو شوم ** در خم چوگانش غلطان می‌روم 1555

زین کند نفرین حکیم خوش‌دهن ** بر سواری کو فرو ناید ز تن

عشق مولی کی کم از لیلی بود ** گوی گشتن بهر او اولی بود

گوی شو می‌گرد بر پهلوی صدق ** غلط غلطان در خم چوگان عشق

کین سفر زین پس بود جذب خدا ** وان سفر بر ناقه باشد سیر ما

این چنین سیریست مستثنی ز جنس ** کان فزود از اجتهاد جن و انس 1560

این چنین جذبیست نی هر جذب عام ** که نهادش فضل احمد والسلام

نوشتن آن غلام قصه‌ی شکایت نقصان اجری سوی پادشاه

قصه کوته کن برای آن غلام ** که سوی شه بر نوشتست او پیام