از کمی عقل پروانه‌ی خسیس ** یاد نارد ز آتش و سوز و حسیس

Aşağılık pervane, aklının azlığından kendini ateşe vurur... Ateş, ateşin yakıcılığı, ateşin sesi, aklına bile gelmez.

چونک پرش سوخت توبه می‌کند ** آز و نسیانش بر آتش می‌زند

Fakat kanadı yandı mı tövbe eder ama hırsı ve unutkanlığı yine onu ateşe atar.

ضبط و درک و حافظی و یادداشت ** عقل را باشد که عقل آن را فراشت

Bir şeyi kavramak, anlamak, hıfzetmek ve hatırlamak, aklın işidir... Akıl bunların derecesini yüceltir.

چونک گوهر نیست تابش چون بود ** چون مذکر نیست ایابش چون بود

İnci olmayınca parlaklığı nasıl olur da bulunur? Hatırlatan olmayınca adam, o işten nasıl kaçınır?

این تمنی هم ز بی‌عقلی اوست ** که نبیند کان حماقت را چه خوست 2295

Bu vakitsiz istek de sahibinin akılsızlığındandır. Çünkü ahmaklığın nasıl bir huyu vardır? Göremez ki!

آن ندامت از نتیجه‌ی رنج بود ** نه ز عقل روشن چون گنج بود

O, nedamet zahmetinin sonucudur... Define gibi aydın olan aklıdan gelmez.

چونک شد رنج آن ندامت شد عدم ** می‌نیرزد خاک آن توبه و ندم

Zahmet geçti mi o nedamet de yok olur gider... o tövbe ve nedamet, toprak değerinde bile değildir.

آن ندم از ظلمت غم بست بار ** پس کلام اللیل یمحوه النهار

O nedamet, gam ve elem karanlığı yüzünden yükünü bağladı... Fakat gündüz geldi mi gecenin sözünü mahveder!

چون برفت آن ظلمت غم گشت خوش ** هم رود از دل نتیجه و زاده‌اش

O gam karanlığı gitti de hoşluk vakti geldi mi gönülden de onun neticesi, o derdin doğurduğu nedamet geçip gider!

می‌کند او توبه و پیر خرد ** بانگ لو ردوا لعادوا می‌زند 2300

O adam, tövbe eder ama akıl piri ona “Tekrar dünyaya döndürülseler yine yapma denen şeylere bulaşırlar. Onları yaparlar” diye bağırıp durur.

در بیان آنک وهم قلب عقلست و ستیزه‌ی اوست بدو ماند و او نیست و قصه‌ی مجاوبات موسی علیه‌السلام کی صاحب عقل بود با فرعون کی صاحب وهم بود

Vehim aklın zıddıdır, onunla savaşır durur. Ona benzer ama o değildir. Akla sahip olan Musa aleyhsselâm’ın vehim sahibi olan Firavunla soru ve cevabı

عقل ضد شهوتست ای پهلوان ** آنک شهوت می‌تند عقلش مخوان

Ey yiğit, akıl, şehvetin zıddıdır... Şehveti dokuyan akla akıl deme.

وهم خوانش آنک شهوت را گداست ** وهم قلب نقد زر عقلهاست

Şehvete mağlûp olana vehim de... Vehim, halis akıllar altınının kalpıdır.

بی‌محک پیدا نگردد وهم و عقل ** هر دو را سوی محک کن زود نقل

Vehimle akıl, mihenk olmadıkça meydana çıkmaz. Her ikisini de hemen mihenge vur.

این محک قرآن و حال انبیا ** چون منحک مر قلب را گوید بیا

Bu mihenk de Kur’an’dır. Peygamberlerin halidir... Mihenk kalpa gel der.

تا ببینی خویش را ز آسیب من ** که نه‌ای اهل فراز و شیب من 2305

Gel de benim yüzümden ne hale girdiğini gör... Çünkü sen benim ne inişimin ehlisin ne çıkışımın!

عقل را گر اره‌ای سازد دو نیم ** هم‌چو زر باشد در آتش او بسیم

Aklı bir testere ikiye biçse o ateşteki altın gibi yine gülümser.

وهم مر فرعون عالم‌سوز را ** عقل مر موسی به جان افروز را

Vehim, âlemleri yakan Firavundur; akıl, canları parlatan aydınlatan Musa’nındır.

رفت موسی بر طریق نیستی ** گفت فرعونش بگو تو کیستی

Musa, yokluk yoluna gitti... Firavun, ona dedi ki: Sen kimsin?

گفت من عقلم رسول ذوالجلال ** حجةالله‌ام امانم از ضلال

Musa, ben akılım... Ululuk ıssı Allah’ın elçisiyim... Allah’ın ulu bürhanıyım, azgınlıktan insana emniyet veren kişiyim ben!

گفت نی خامش رها کن های هو ** نسبت و نام قدیمت را بگو 2310

Firavun dedi ki: Sus, huyluyu bırak da sen bana eski adını söyle!

گفت که نسبت مر از خاکدانش ** نام اصلم کمترین بندگانش

Musa dedi ki: Benim nispetim, Allah’ın şu toprak yurdunadır... Asıl adım da onun kullarının en aşağısı.

بنده‌زاده‌ی آن خداوند وحید ** زاده از پشت جواری و عبید

Ben o Allah’ın kulunun oğluyum... Onun cariyesiyle kulundan doğmuşum.

نسبت اصلم ز خاک و آب و گل ** آب و گل را داد یزدان جان و دل

Asıl mensup olduğum topraktır; su ve balçıktır... Allah suya toprağa canla gönül vermiştir.

مرجع این جسم خاکم هم به خاک ** مرجع تو هم به خاک ای سهمناک

Bu toprak bedenimin dönüp gideceği yer de yine topraktır... Senin gideceğin yer de topraktır a mağrur.

اصل ما و اصل جمله سرکشان ** هست از خاکی و آن را صد نشان 2315

Bizim de bütün serkeşlerin de aslı topraktır. Hepimiz topraktanız... Buna da yüz türlü nişane var.

که مدد از خاک می‌گیرد تنت ** از غذایی خاک پیچد گردنت

Bedenine topraktan yardım gelmededir... Boynun topraktan biten gıdalarla düzelip kalınlaşmadadır.

چون رود جان می‌شود او باز خاک ** اندر آن گور مخوف سهمناک

Can gitti mi beden o korkunç, mezar da toprak olur gider.

هم تو و هم ما و هم اشباه تو ** خاک گردند و نماند جاه تو

Sen de, biz de, sana benzeyenlerde hep toprak olurlar... Senin mevkiin rütben de kalmaz.

گفت غیر این نسب نامیت هست ** مر ترا آن نام خود اولیترست

Firavun dedi ki: Bundan, bu soydan başka bir adın daha var senin... Sana ne ad daha âlâ yaraşır.

بنده‌ی فرعون و بنده‌ی بندگانش ** که ازو پرورد اول جسم و جانش 2320

Firavunun kulu kullarının kulu... Bedeni, canı, önce onun nimetleriyle beslenip yetişen kul.

بنده‌ی یاغی طاغی ظلوم ** زین وطن بگریخته از فعل شوم

Âsi, azgın ve pek zalim kul... Kötü işi yüzünden yurttan kaçan kul.

خونی و غداری و حق‌ناشناس ** هم برین اوصاف خود می‌کن قیاس

Kanlı katil, gaddar, hak bilmez kul... Artık sen bu sıfatlara bak da var kıyas et nesin?

در غریبی خوار و درویش و خلق ** که ندانستی سپاس ما و حق

Gariplikte hor, yoksul, çıplak bir kul, öyle bir kul ki ne bizim hakkımızı tanır, ne bize şükreder.

گفت حاشا که بود با آن ملیک ** در خداوندی کسی دیگر شریک

Musa şöyle cevap verdi: Haşa... O padişaha, padişahlıkta kimse şerik olamaz.

واحد اندر ملک او را یار نی ** بندگانش را جز او سالار نی 2325

Mülk ve devlette tektir, eşi yok. Kullarına ondan başka başbuğ yoktur.

نیست خلقش را دگر کس مالکی ** شرکتش دعوی کند جز هالکی

Halkına ondan başka kimse sahip değildir. helâke düşmüş kişiden başka kimse ona şeriklik davasına kalkışamaz.

نقش او کردست و نقاش من اوست ** غیر اگر دعوی کند او ظلم‌جوست

Beni nakşeden, bana bu sureti veren odur; nakkaşım odur benim... Başkası bu dâvaya kalkışırsa zalimdir.

تو نتوانی ابروی من ساختن ** چون توانی جان من بشناختن

Sen benim kaşımı bile yaratmaya kadir değilsin... Böyleyken nasıl olur da beni yarattığını söyleyebilirsin?

بلک آن غدار و آن طاغی توی ** که کنی با حق دعوی دوی

Asıl o gaddar, o azgın sensin ki Allah’a şerik olmak davasına düşmüşsün.

گر بکشتم من عوانی را به سهو ** نه برای نفس کشتم نه به لهو 2330

Ben bir kötü kişiyi öldürdüysem ne nefsime uyduğumdan öldürdüm, ne de eğlence için!

من زدم مشتی و ناگاه اوفتاد ** آنک جانش خود نبد جانی بداد

Ben bir yumruk indirdim o da derhal ölüverdi... Zaten canı yoktu can verdi geberdi gitti.

من سگی کشتم تو مرسل‌زادگان ** صدهزاران طفل بی‌جرم و زیان

Ben bir köpek öldürdüm... Fakat sen peygamber oğullarını, yüz binlerce suçsuz, ziyansız çocukları öldürdün ya!

کشته‌ای و خونشان در گردنت ** تا چه آید بر تو زین خون خوردنت

Onları öldürdün; hepsinin kanı senin boynundadır... Bakalım hele, bu kan içmeden başına neler gelecek?

کشته‌ای ذریت یعقوب را ** بر امید قتل من مطلوب را

Yakup soyunu öldürdün... Maksadın da hep beni öldürmekti, bunu umuyor, bunu istiyordun sen!

کوری تو حق مرا خود برگزید ** سرنگون شد آنچ نفست می‌پزید 2335

Allah, seni kör etti de beni seçti... Nefsinin pişirip kotardığı hile, baş aşağı geldi.

گفت اینها را بهل بی‌هیچ شک ** این بود حق من و نان و نمک

Firavun dedi ki: Bunları bırak hele... Şüphesiz benim hakkım, tuz ekmek hakkı buydu ha!

که مرا پیش حشر خواری کنی ** روز روشن بر دلم تاری کنی

Beni halkın önünde rezil rüsvay edesin... Aydın günü gönlüme karartasın... Sen de olan hakkıma karşılık yapacağın bu mu senin?

گفت خواری قیامت صعب‌تر ** گر نداری پاس من در خیر و شر

Musa, kıyamet gününün horluğu daha güçtür... Hayırda, şerde bana riayet etmezsen kıyamette halin bundan beter olur.

زخم کیکی را نمی‌توانی کشید ** زخم ماری را تو چون خواهی چشید

Bir pirenin acısına tahammülün yok; yılanın acısına nasıl tahammül edeceksin?

ظاهرا کار تو ویران می‌کنم ** لیک خاری را گلستان می‌کنم 2340

Görünüşte senin işini yıkıyorum ama bir dikeni gül bahçesi haline getiriyorum dedi.

بیان آنک عمارت در ویرانیست و جمعیت در پراکندگیست و درستی در شکست‌گیست و مراد در بی‌مرادیست و وجود در عدم است و علی هذا بقیة الاضداد والازواج

Yapılma yıkılmadadır; topluluk dağınıklıkta; düzeltme kırılmada… Murat muratsızlıktadır; varlık yoklukta. Her şey, buna benzer. Öbür zıtlar ve eşlerde hep bunlar gibidir.