هر کرا افعال دام و دد بود ** بر کریمانش گمان بد بود
Kim hilebazlarla canavarların işini işlerse elbette kerem sahipleri hakkında şüphelenir.
چون تو جزو عالمی هر چون بوی ** کل را بر وصف خود بینی سوی
Sen, bir âlemin cüzüsün... Ne olursan ol, mutlaka o âlemin külünü kendi sıfatlarında görürsün sen, azgın herif!
گر تو برگردی و بر گردد سرت ** خانه را گردنده بیند منظرت
Döndün de başın döndü mü gözüne ev de dönüyor görünür.
ور تو در کشتی روی بر یم روان ** ساحل یم را همی بینی دوان2370
Gemiye binersin; gemi hareket etti mi deniz kıyısını yürüyor görürsün!
گر تو باشی تنگ‌دل از ملحمه ** تنگ بینی جمله دنیا را همه
Bir savaştan, bir çekişten canın daralırsa bütün dünyayı dar görürsün!
ور تو خوش باشی به کام دوستان ** این جهان بنمایدت چون گلستان
Dostların dilediği gibi hoşluğa erersen, gönlün hoş olursa bu âlem, sana gül bahçesi görünür.
ای بسا کس رفته تا شام و عراق ** او ندیده هیچ جز کفر و نفاق
Nice kişiler, ta Şam' a Irak' a kadar gittiler de oralarda kâfirlikten, münafıklıktan başka bir şey görmediler.
وی بسا کس رفته تا هند و هری ** او ندیده جز مگر بیع و شری
Nice kişiler, ta Hint ülkesine, Herat şehrine dek vardılar da oralarda alış verişten başka bir şey bulamadılar!
وی بسا کس رفته ترکستان و چین ** او ندیده هیچ جز مکر و کمین2375
Niceler, Türkistan’a, Çin’e vardılar da oralarda hileden, tuzaktan başka bir şey görmediler!
چون ندارد مدرکی جز رنگ و بو ** جمله‌ی اقلیمها را گو بجو
Sefere giden renkten, kokudan başka bir şey göremezse söyle ona: Bütün iklimleri dolaşsın; hep bunu görür.
گاو در بغداد آید ناگهان ** بگذرد او زین سران تا آن سران
Öküz Bağdat’a geliverir... Bir ucundan öbür ucuna kadar şehri dolaşır...
از همه عیش و خوشیها و مزه ** او نبیند جز که قشر خربزه
Bütün o yaşayıştan, o güzelliklerden, o lezzetlerden ancak ve ancak sokaklardaki karpuz kabuğunu görür!
که بود افتاده بر ره یا حشیش ** لایق سیران گاوی یا خریش
Öküzün yahut eşeğin seyrine layık olan şey, sokaklara atılan samanlarla yolarda biten otlardır!
خشک بر میخ طبیعت چون قدید ** بسته‌ی اسباب جانش لا یزید2380
Tabiat mıhına kurumuş et gibi asılı kalan kişinin canı, sebeplere bağlanmıştı... Bundan ötesini göremez.
وان فضای خرق اسباب و علل ** هست ارض الله ای صدر اجل
Ey başköşede oturan ulu kişi, sebeplerin kalktığı ova, Allah’ın geniş yeryüzüdür.
هر زمان مبدل شود چون نقش جان ** نو به نو بیند جهانی در عیان
Orada can, her an suret değiştirir... Her an yeniden yeniye ve apaçık bir alem görür.
گر بود فردوس و انهار بهشت ** چون فسرده‌ی یک صفت شد گشت زشت
Fakat bir sıfata kapılmış, o sıfatla donup kalmış kişiye, cennette, cennet ırmaklarının kıyısında, olsa orası yine kötü ve çirkin görünür!
بیان آنک هر حس مدرکی را از آدمی نیز مدرکاتی دیگرست کی از مدرکات آن حس دگر بی‌خبرست چنانک هر پیشه‌ور استاد اعجمی کار آن استاد دگر پیشه‌ورست و بی‌خبری او از آنک وظیفه‌ی او نیست دلیل نکند کی آن مدرکات نیست اگر چه به حکم حال منکر بود آن را اما از منکری او اینجا جز بی‌خبری نمی‌خواهیم درین مقام
İnsanın her duygusu, başka şeyler duyar ve öbür duygunun duyduklarından bihaberdir. Nitekim her usta sanatkâr da, başka bir sanatta usta olan sanatkârın sanatına acemidir, o sanattan bihaberdir. Fakat bir duygunun, öbür duyguların vazifesinden bihaber olması, öbür duyguların olmadığına delil değildir ki, her duygu öbür duygulara vazifesini, her sanatkâr, öbür sanatkârların sanatını hal bakımından inkâr eder. Eder ama burada inkâr eder demekteki maksadımız, o duyguyu, o sanatı bilmez demektir.