چون قمر که امر بشنید و شتافت ** پس دو نیمه گشت بر چرخ و شکافت
Ay da öyle... emri duyunca derhal gökyüzünde yarıldı, ikiye bölündü ya.
چون درخت و سنگ کاندر هر مقام ** مصطفی را کرده ظاهرالسلام
Nerede bir ağaç ve taş varsa Mustafa’yı görünce apaçık selâm verdi ya! İşte cansızların hepsini de böyle bil, böyle tanı!
جواب دهری کی منکر الوهیت است و عالم را قدیم می‌گوید
Tanrı varlığını inkâr eden ve âleme evvel, yok diyen Dehri’ye cevap
دی یکی می‌گفت عالم حادثست ** فانیست این چرخ و حقش وارثست
Dün birisi, âlem, sonradan yaratıldı... bu gökyüzü fânidir, vârisi Hak’dır diyordu.
فلسفیی گفت چون دانی حدوث ** حادثی ابر چون داند غیوث
Bir filozof dedi ki: Sonradan yaratıldığını nasıl biliyorsun? Yağmur,bulutun sonradan yaratıldığını nasıl bilir?
ذره‌ای خود نیستی از انقلاب ** تو چه می‌دانی حدوث آفتاب2835
Bu değişip duran âlemden sen, bir zerre bile değilsin... öyle olduğu halde güneşin sonradan yaratıldığını ne bilirsin ki?
کرمکی کاندر حدث باشد دفین ** کی بداند آخر و بدو زمین
Pislik içinde gömülü olan bir kurtcağız, yeryüzünün evvelini, sonunu nereden bilecek?
این به تقلید از پدر بشنیده‌ای ** از حماقت اندرین پیچیده‌ای
Sen bu sözü babandan duydun... taklitle aptallığından ona sarıldın?
چیست برهان بر حدوث این بگو ** ورنه خامش کن فزون گویی مجو
Sonradan yaratıldığına delil nedir? söyle; yoksa sus, fazla söylenmeye kalkma!
گفت دیدم اندرین بحث عمیق ** بحث می‌کردند روزی دو فریق
Adam dedi ki: Bu derin denizde bir gün iki bölük halkın bahse giriştiklerini gördüm.
در جدال و در خصام و در ستوه ** گشت هنگامه بر آن دو کس گروه2840
Onlar çekişir bahsederken halk onların başına üşüştü.
من به سوی جمع هنگامه شدم ** اطلاع از حال ایشان بستدم
Ben de kalabalığın arasına karıştım, onların sözlerini, hallerini anlamak için durdum, bekledim.
آن یکی می‌گفت گردون فانیست ** بی‌گمانی این بنا را بانیست
Bir bölüğü âlem fânidir... şüphe yok ki bu yapının bir yapıcısı var diyordu.
وان دگر گفت این قدیم و بی کیست ** نیستش بانی و یا بانی ویست
Öbür bölüğün bu âlem kadimdir, evveli yoktur, yaratıcısı yapıcısı da yoktur... varsa bile kendisidir diyordu.
گفت منکر گشته‌ای خلاق را ** روز و شب آرنده و رزاق را
Tanrıya inanan, yaratıcıyı inkar ettin... geceyle gündüzü getirip götüren ve rızk veren Tanrıya münkir oldun, dedi.
گفت بی برهان نخواهم من شنید ** آنچ گولی آن به تقلیدی گزید2845
Filozof ben dedi... delilsiz sözü dinlemem, taklide ancak ahmak olan kapılır!
هین بیاور حجت و برهان که من ** نشنوم بی حجت این را در زمن
Hadi delilini göster... yoksa bu âlemde delilsiz söz dinlemem ben!
گفت حجت در درون جانمست ** در درون جان نهان برهانمست
Mümin dedi ki: Delil, canımdadır... canımın içinde gizli delilim var!
تو نمی‌بینی هلال از ضعف چشم ** من همی بینم مکن بر من تو خشم
Senin gözün zayıftır, hilâli göremezsin; fakat ben görüyorum, bana kızma.
گفت و گو بسیار گشت و خلق گیج ** در سر و پایان این چرخ پسیج
Dedikodu uzadıkça uzadı... dinleyenlerde bu bezenmiş âlemin başına, sonuna hayran olup kaldılar.
گفت یارا در درونم حجتیست ** بر حدوث آسمانم آیتیست2850
Mümin,dostum dedi... gönlümde bir delil var... bence, bu, âlemin sonradan yaratıldığına bir alâmet!
من یقین دارم نشانش آن بود ** مر یقین‌دان را که در آتش رود
İyice inanmışım... inancımın nişanesi de şu: İyice inanan ateşe bile girse,
در زبان می‌ناید آن حجت بدان ** هم‌چو حال سر عشق عاشقان
Aşıklardaki aşk sırrı gibi ona bir ziyan gelmez, yanmaz, mahvolmaz!
نیست پیدا سر گفت و گوی من ** جز که زردی و نزاری روی من
Sözlerinin sırrı, ancak yüzümün sarılığından, zayıflığından anlaşılır.
اشک و خون بر رخ روانه می‌دود ** حجت حسن و جمالش می‌شود
Yanaklara akan kanlı göz yaşları, sevgilinin güzelliğine delildir.
گفت من اینها ندانم حجتی ** که بود در پیش عامه آیتی2855
Filozof, ben halkın hepsine de delil olamayan bu şeylere ehemmiyet vermem, bunları delil saymam, dedi.
گفت چون قلبی و نقدی دم زنند ** که تو قلبی من تکویم ارجمند
Mümin dedi ki: Kalp akçe ile halis akçe bahse girişseler... halis akçe, sen kalpsın; ben halisim, iyiyim dese,
هست آتش امتحان آخرین ** کاندر آتش در فتند این دو قرین
Son sınama ateştir... bu iki arkadaş ateşe düştüler mi?
عام و خاص از حالشان عالم شوند ** از گمان و شک سوی ایقان روند
Halkın ileri gidenleri de hallerini anlar, alelâde olanları da... herkes, şüpheden kurtulur, onların ne olduklarını iyice anlar bilir.
آب و آتش آمد ای جان امتحان ** نقد و قلبی را که آن باشد نهان
Canım, su ve ateş de gizli olan halis akçayla kalpı sınamak, için yaratılmıştır.
تا من و تو هر دو در آتش رویم ** حجت باقی حیرانان شویم2860
Sen ve ben... ikimiz de ateşe girelim... bu işe şaşıp kalanlara bakî bir delil olalım!
تا من و تو هر دو در بحر اوفتیم ** که من و تو این کره را آیتیم
Ben de, sen de birden denize dalalım... çünkü ben de bu halka bir delilim sen de!
هم‌چنان کردند و در آتش شدند ** هر دو خود را بر تف آتش زدند
Öyle yaptılar; ateşe girdiler... ikisi de kendilerini kızgın ateşe attılar.
از خدا گوینده مرد مدعی ** رست و سوزید اندر آتش آن دعی
Tanrı var diye iddia eden kurtuldu öbür haramzade yandı, mahvoldu.
از مذن بشنو این اعلام را ** کوری افزون‌روان خام را
Bu haberi müezzinden duy... ham ruhun körlüğünü bir kat daha arttırır!
که نسوزیدست این نام از اجل ** کش مسمی صدر بودست و اجل2865
Ecelle,ölümle Mustafa’nın adı yanmamıştır... çünkü o adın sahibi ileriden ileriydi uludan ulu!
صد هزاران زین رهان اندر قران ** بر دریده پرده‌های منکران
Bu devirde bahse girişenlerin yüz binlercesi münkirlerin perdelerini yırtmıştır.
چون گرو بستند غالب شد صواب ** در دوام و معجزات و در جواب
Müminle filozof bu işe karar verdiler... mucizelerin devam ettiği zuhur etti; doğru olan galip oldu... bu cevaptan
فهم کردم کانک دم زد از سبق ** وز حدوث چرخ پیروزست و حق
Anladım ki âlemin evveli vardır, bu gök kubbe sonradan yaratılmıştır diyen haklıdır.
حجت منکر هماره زردرو ** یک نشان بر صدق آن انکار کو
Münkirin getirdiği delilin yüzü daima sarıdır... o inkârın doğruluğuna nerede bir nişane?
یک مناره در ثنای منکران ** کو درین عالم که تا باشد نشان2870
Münkirlerin övüldüğü bir minare nerede? Alemde böyle bir minare göster bana da onların doğruluğuna nişane olsun.
منبری کو که بر آنجا مخبری ** یاد آرد روزگار منکری
Hani nerede bir mimber ki oraya birisi çıksın da bir münkirin zamanını ansın.
روی دینار و درم از نامشان ** تا قیامت می‌دهد زین حق نشان
Paraların üstüne basılan peygamber adları, kıyamete kadar onların doğruluğuna alâmettir.
سکه‌ی شاهان همی گردد دگر ** سکه‌ی احمد ببین تا مستقر
Padişahların paraları değişir durur.. fakat Ahmed’in parası, kıyamete dek sürer gider!
بر رخ نقره و یا روی زری ** وا نما بر سکه نام منکری
Altın olsun, gümüş olsun... bir paranın üstünde bir münkirin adını gösterene!
خود مگیر این معجز چون آفتاب ** صد زبان بین نام او ام‌الکتاب2875
Hadi bunu mucize sayma! Peki bir de güneş gibi apaydın olan ve adına Ümmül Kitap denen yüz dilli Kuran’a bak!
زهره نی کس را که یک حرفی از آن ** یا بدزدد یا فزاید در بیان
Kimsenin ondan bir harfi çalmaya, yahut sözüne bir söz katmaya ne haddi var, ne kudreti!
یار غالب شو که تا غالب شوی ** یار مغلوبان مشو هین ای غوی
Üstünün dostu ol ki üstün olasın... kendine gel be hey azgın, mağluplara dost olma!
حجت منکر همین آمد که من ** غیر این ظاهر نمی‌بینم وطن
Münkirin delili, ancak ve ancak şudur: Ben şu görünen yurttan başka bir şey görmüyorum!
هیچ نندیشد که هر جا ظاهریست ** آن ز حکمتهای پنهان مخبریست
Hiç düşünmez ki nerede bir görünen şey varsa o, gizli hikmetleri haber vermededir.
فایده‌ی هر ظاهری خود باطنیست ** هم‌چو نفع اندر دواها کامنست2880
Her görünen şeyin faydası, faydanın ilaçlarda gizli oluşu gibi o şeyin içinde gizlidir.
تفسیر این آیت کی و ما خلقنا السموات والارض و ما بینهما الا بالحق نیافریدمشان بهر همین کی شما می‌بینید بلک بهر معنی و حکمت باقیه کی شما نمی‌بینید آن را
“Gökleri ve yeri ve ikisi arasındakileri hak üzere yarattım” yani onları yalnız görün diye değil,sizin görmediğiniz mâna ve bakî olan bir hikmet için yarattım âyetinin tefsiri