چون نهاد از آب و گل بر سر کلاه ** گشت آن اسمای جانی روسیاه

Âdem başına sudan,topraktan bir külâh koyunca o cana ait adların yüzü karardı.

که نقاب حرف و دم در خود کشید ** تا شود بر آب و گل معنی پدید

Suyla topraktan mâna zuhur etsin diye cana ait adlar, harf ve nefes nikabiyle yüzlerini örttüler.

گرچه از یک وجه منطق کاشف است ** لیک از ده وجه پرده و مکنف است

Söz, gerçi bir bakımdan mânayı açar ama on bakımdan da örter, gizler!

گفتن خلیل مر جبرئیل را علیهماالسلام چون پرسیدش کی الک حاجة خلیل جوابش داد کی اما الیک فلا

Halil’e Cebrail aleyhisselâm’ın “Hacetin var mı? Diye sorması,onun da “Var..var ama senden değil“ diye cevap vermesi

من خلیل وقتم و او جبرئیل ** من نخواهم در بلا او را دلیل

Ben, zamanın Halil’iyim, o da Cebrail’dir. Bela çağında onun kılavuzluğunu istemem ben!

او ادب ناموخت از جبریل راد ** که بپرسید از خیل حق مراد 2975

O, Halil’e şefaat eden Cebrail’den edep öğrenmedi mi ki? Cebrail Tanrı Halil’ine

که مرادت هست تا یاری کنم ** ورنه بگریزم سبکباری کنم

“Muradın var mı? Söyle de yardım edeyim... yoksa derhal çekip gideyim”... deyince

گفت ابراهیم نی رو از میان ** واسطه زحمت بود بعد العیان

İbrahim, “hayır... sen aradan çık. Hakikat meydana çıktıktan sonra vasıta zahmettir” dedi.

بهر این دنیاست مرسل رابطه ** مومنان را زانک هست او واسطه

Peygamber bu dünya için kulları Tanrıya ulaştıran bir bağdır. Çünkü o müminlerle Tanrı arasında bir vasıtadır.

هر دل ار سامع بدی وحی نهان ** حرف و صوتی کی بدی اندر جهان

Fakat her gönül, gizli vahyi duyup işitseydi âlemde harf ve sese ne lüzum kalırdı?

گرچه او محو حقست و بی‌سرست ** لیک کار من از آن نازکترست 2980

Gerçi o, Tanrıdan mahvolmuştur, başsızdır... fakat benim işim ondan da ince!

کرده‌ی او کرده‌ی شاهست لیک ** پیش ضعفم بد نماینده‌ست نیک

Onun yaptığı iş Tanrı işidir, ben ona göre zayıfım... doğru, fakat bu iş, yine bana pek kötü görünmede!

آنچ عین لطف باشد بر عوام ** قهر شد بر نازنینان کرام

Halka lûtfun ta kendisi olan şey, yüce ve nazenin erlere kahırdır.

بس بلا و رنج می‌باید کشید ** عامه را تا فرق را توانند دید

Şu halde halk, zahmet ve belâlar çekmeli de aradaki farkı görüp anlamalı!

کین حروف واسطه ای یار غار ** پیش واصل خار باشد خار خار

Ey hakikî dost, mânayı anlamaya vasıta olan bu harfler, mânaya erişmiş adama göre dikendir, hordur hakîrdir!

بس بلا و رنج بایست و وقوف ** تا رهد آن روح صافی از حروف 2985

Öyleyse saf ruhun harflerden kurtulması için pek çok belâlar çekmesi, pek anlayışlı olması lâzımdır.

لیک بعضی زین صدا کرتر شدند ** باز بعضی صافی و برتر شدند

Fakat bazıları bu sesten büsbütün sağır kesilirler, bazıları ise daha yücedir, daha üstün olurlar!

هم‌چو آب نیل آمد این بلا ** سعد را آبست و خون بر اشقیا

Bu belâ Nil ırmağına benzer, iyilere sudur, kötülere kan!

هر که پایان‌بین‌تر او مسعودتر ** جدتر او کارد که افزون دید بر

Kim, sonu daha fazla görürse daha kutludur... daha ciddiyetle işe sarılır, ekin eker de daha fazla meyve toplar.

زانک داند کین جهان کاشتن ** هست بهر محشر و برداشتن

Çünkü bilir ki bu ekim dünyası, mahşere hazırlanmak, ahirette burada ektiğini toplamak, devşirmek için yaratılmıştır.

هیچ عقدی بهر عین خود نبود ** بلک از بهر مقام ربح و سود 2990

Hiçbir bağlantı yoktur ki yalnız o bağ için bağlansın... o bağlantı, bir ticaret elde etmek, bir kâr kazanmak içindir.

هیچ نبود منکری گر بنگری ** منکری‌اش بهر عین منکری

Dikkat edersen görürsün ki hiçbir münkirin inkârı, sırf inkâr için değildir...

بل برای قهر خصم اندر حسد ** یا فزونی جستن و اظهار خود

Hasedinden düşmanı kahretmek, yahut üstün olmayı dilemek, kendini göstermek içindir.

وآن فزونی هم پی طمع دگر ** بی‌معانی چاشنی ندهد صور

O üstünlük isteği de başka bir tamahladır... hâsılı mânalar olmadıkça suretlerin bir lezzeti olamaz!

زان همی‌پرسی چرا این می‌کنی ** که صور زیتست و معنی روشنی

İşte onun için “Neden bunu yapıyorsun?” diye sorarsın... çünkü suretler zeytin yağıdır mâna ışık.

ورنه این گفتن چرا از بهر چیست ** چونک صورت بهر عین صورتیست 2995

Değilse bu “Neden” sözü neden? Çünkü suret, ancak o suret için olsaydı “Neden bunu yapıyorsun?” diye sormazdın ki!

این چرا گفتن سال از فایده‌ست ** جز برای این چرا گفتن بدست

Bu “Neden” diye sormak, bir şey öğrenmek içindir... bundan başka bir suretle neden diye sormak kötüdür.

از چه رو فایده‌ی جویی ای امین ** چون بود فایده این خود همین

Ey emin adam, bunun faydası, sırrı bundan ibaretse neden hikmetini arıyorsun ya!

پس نقوش آسمان و اهل زمین ** نیست حکمت کان بود بهر همین

Göğün ve yer ehlinin suretleri, ancak bu suretler için yaratılmışsa bunda bir hikmet yoktur ki!

گر حکیمی نیست این ترتیب چیست ** ور حکیمی هست چون فعلش تهیست

Bir hikmet sahibi yoksa bu tertip nedir... bir hikmet sahibi varsa işi nasıl boş ve abes olabilir?

کس نسازد نقش گرمابه و خضاب ** جز پی قصد صواب و ناصواب 3000

Doğru, yanlış, bir şey düşünmeksizin ne kimse hamama bir resim yapar, ne bir yeri boyar!

مطالبه کردن موسی علیه‌السلام حضرت را کی خلقت خلقا اهلکتهم و جواب آمدن

Musa aleyhisselâm’ın Tanrı’ya “Neden halkı yarattın,sonrada onları helak adiyorsun?” diye sorması ve Tanrı’nın cevabı

گفت موسی ای خداوند حساب ** نقش کردی باز چون کردی خراب

Musa dedi ki: Ey soru hesap gününün sahibi Tanrı, yapıp düzdün, neden yine bozar yıkarsın?

نر و ماده نقش کردی جان‌فزا ** وانگهان ویران کنی این را چرا

Cana, canlar katan erler, dişiler yaratırsın... sonra bunları yıkar, mahvedersin; neden?

گفت حق دانم که این پرسش ترا ** نیست از انکار و غفلت وز هوا

Tanrı dedi ki: Bu suali inkâr yüzünden, yahut gafletle ve nefsine uyarak sormuyorsun, biliyorum.

ورنه تادیب و عتابت کردمی ** بهر این پرسش ترا آزردمی

Yoksa hoş görmez, gazap eder, bu soru yüzünden seni incitirdim.

لیک می‌خواهی که در افعال ما ** باز جویی حکمت و سر بقا 3005

Fakat bizim işlerimizdeki hikmetleri, varlık sırlarını araştırıyorsun...

تا از آن واقف کنی مر عام را ** پخته گردانی بدین هر خام را

Bunu bilip sonra da halka bildirmek ve her ham kişiyi bu suretle olgunlaştırmak istiyorsun.

قاصدا سایل شدی در کاشفی ** بر عوام ار چه که تو زان واقفی

Sen bunu biliyorsun ama halka da bildirmek için sormaktasın.

زآنک نیم علم آمد این سال ** هر برونی را نباشد آن مجال

Çünkü bu sual yarı bilgidir. Hiç bilmeyen, bu bilgiden dışarıda kalan bu soruyu soramaz.

هم سال از علم خیزد هم جواب ** هم‌چنانک خار و گل از خاک و آب

Sual de bilgiden doğar, cevap da... nitekim diken de toprakla sudan biter, gül de!

هم ضلال از علم خیزد هم هدی ** هم‌چنانک تلخ و شیرین از ندا 3010

Hem sapıklık bilgiden olur, hem doğru yolu buluş... nitekim acı da rutubetten hâsıl olur, tatlı da!

ز آشنایی خیزد این بغض و ولا ** وز غذای خویش بود سقم و قوی

Bu nefret ve sevgi, aşinalıktan gelir... hastalık da iyi gıdadan olur, kuvvet de!

مستفید اعجمی شد آن کلیم ** تا عجمیان را کند زین سر علیم

Tanrı Kelim’i de, acemilere bu sırrı bildirmek, onları faydalandırmak için kendini acemi yaptı.

ما هم از وی اعجمی سازیم خویش ** پاسخش آریم چون بیگانه پیش

Bizde kendimizi ondan daha acemi yapalım da bilmez gibi cevabını dinleyelim.

خرفروشان خصم یکدیگر شدند ** تا کلید قفل آن عقد آمدند

Eşek satanlar, o satışın anahtarını elde etmek için birbirlerine âdeta düşman olurlar, çekişir dururlar.

پس بفرمودش خدا ای ذولباب ** چون بپرسیدی بیا بشنو جواب 3015

Tanrı buyurdu ki: Ey akıl sahibi Musa, madem ki sordun gel de cevabını duy.

موسیا تخمی بکار اندر زمین ** تا تو خود هم وا دهی انصاف این

Ey Musa, yere bir tohum ek de bunun sırrını anla, insafa gel!

چونک موسی کشت و شد کشتش تمام ** خوشه‌هااش یافت خوبی و نظام

Musa tohum ekti, ekin bitti, kemale gelip başaklandı, güzelce, düzgünce yetişti...

داس بگرفت و مر آن را می‌برید ** پس ندا از غیب در گوشش رسید

Orağı alıp biçmeye başladı. Gaybtan kulağına bir ses geldi:

که چرا کشتی کنی و پروری ** چون کمالی یافت آن را می‌بری

Neden ekiyor, besliyorsun da kemale gelince kesiyor, biçiyorsun?

گفت یا رب زان کنم ویران و پست ** که درینجا دانه هست و کاه هست 3020

Musa dedi ki: Yarabbi, burada tane de var saman da... onun için kesiyorum.