تا بود کز هر دو یک وافی شود ** گر به باد آن یک چراغ از جا رود

Bari bu ikisinden biri kalsın da yel, ışığın birini söndürürse onunla eğleneyim.

هم‌چو عارف کن تن ناقص چراغ ** شمع دل افروخت از بهر فراغ 3110

Ârifler gibi hani... ârif de bu noksan beden kendiliğinden kurtulmak için gönül kandilini yakar da

تا که روزی کین بمیرد ناگهان ** پیش چشم خود نهد او شمع جان

Günün birinde ansızın bu kandil sönerse onun yerine can kandilini koyayım der.

او نکرد این فهم پس داد از غرر ** شمع فانی را بفانیی دگر

Padişah bu işi anlamadı da aldandı... fâni kandilin yerine başka bir fani kandile kapıldı!

عروس آوردن پادشاه فرزند خود را از خوف انقطاع نسل

Padişahın,soyunun kesilmesinden korkarak oğluna bir kız alması

پس عروسی خواست باید بهر او ** تا نماید زین تزوج نسل رو

Padişah bunun üzerine, evlensin de soyu sopu üresin diye şehzadeye bir kız almak istedi.

گر رود سوی فنا این باز باز ** فرخ او گردد ز بعد باز باز

Bu doğan, tekrar yokluk âlemine yüz tutarsa o doğanın yerini yine bir doğan tutsun...

صورت او باز گر زینجا رود ** معنی او در ولد باقی بود 3115

Bu doğanın sureti, eğer şu âlemden giderse mânası, oğlunda baki kalsın dedi.

بهر این فرمود آن شاه نبیه ** مصطفی که الولد سر ابیه

Onun için o uyanık padişah, Mustafa “Çocuk, babanın sırrıdır” buyurdu.

بهر این معنی همه خلق از شغف ** می‌بیاموزند طفلان را حرف

İşte bu yüzden bütün halk, sevgilerden çocuklarına sanat öğretirler de,

تا بماند آن معانی در جهان ** چون شود آن قالب ایشان نهان

Onların kalıpları gözden gizlenince o mânalar âlemde bâki kalsın derler.

حق به حکمت حرصشان دادست جد ** بهر رشد هر صغیر مستعد

Tanrı, hikmetiyle istidat sahibi olan her küçük çocuğun doğru yolu bulması için onların hırsına bir ciddiyet vermiştir.

من هم از بهر دوام نسل خویش ** جفت خواهم پور خود را خوب کیش 3120

Ben de kendi soyumun devamı için oğluma mezhebi meşrebi iyi bir kız alacağım.

دختری خواهم ز نسل صالحی ** نی ز نسل پادشاهی کالحی

Fakat alacağım kızın kötü bir padişahın soyundan değil, temiz bir kişinin soyundan bir kız olmasını isterim.

شاه خود این صالحست آزاد اوست ** نی اسیر حرص فرجست و گلوست

Padişah, zaten bu temiz kişidir... hür olan da odur... ne şehvetin esiridir, ne boğazının.

مر اسیران را لقب کردند شاه ** عکس چون کافور نام آن سیاه

Fakat halk, aksine olarak esirlere padişah adını taktılar... Zenciye Kâfur adı takıldığı gibi hani!

شد مفازه بادیه‌ی خون‌خوار نام ** نیکبخت آن پیس را کردند عام

Kanlar içen çöle kurtuluş yeri, bayağı, nekes ve kutsuz kişiye kutlu adını verirler ya!

بر اسیر شهوت و حرص و امل ** بر نوشته میر یا صدر اجل 3125

Şehvet, kızgınlık ve istek esirine bey, yahut “Sadr ecel – en ulu vezir” dediler.

آن اسیران اجل را عام داد ** نام امیران اجل اندر بلاد

O ecel esirlerine halk, şehirlerde beyler ve “Emîrani ecel – Ulu beyler” adını taktılar.

صدر خوانندش که در صف نعال ** جان او پستست یعنی جاه و مال

Canı, pabuççuların safında alçalmış, yani mevkiye mala kapılıp kalmış olma “Sadr – Ulu ve baş köşeye geçen vezir” derler.

شاه چون با زاهدی خویشی گزید ** این خبر در گوش خاتونان رسید

Padişah bir zâhidi seçince bu haber, kadınların kulağına vardı!

اختیار کردن پادشاه دختر درویش زاهدی را از جهت پسر و اعتراض کردن اهل حرم و ننگ داشتن ایشان از پیوندی درویش

Padişahın,oğlu için bir yoksul zâhidin kızını seçip almasına harem ehlinin itirazı ve onların bu akrabalıktan utanmaları

مادر شه‌زاده گفت از نقص عقل ** شرط کفویت بود در عقل نقل

Şehzadenin anası, aklının noksan oluşundan itiraz ederek dedi ki: Evlenmede gerek akıl, gerek nakil, eşit olmayı şart koşmuştur.

تو ز شح و بخل خواهی وز دها ** تا ببندی پور ما را بر گدا 3130

Halbuki sen nekesliğinden, cimriliğinden kurnazlık ederek oğlumuzu bir yoksulla akraba yapıyorsun?

گفت صالح را گدا گفتن خطاست ** کو غنی القلب از داد خداست

Padişah dedi ki: Temiz bir kişiye yoksul demek hatadır... çünkü onun kalbi ganidir ve bu da Tanrı vergisidir.

در قناعت می‌گریزد از تقی ** نه از لیمی و کسل هم‌چون گدا

Böyle adam, takvasında kanaat bucağına kaçar, yoksul gibi nekesliğinden, tembelliğinden değil!

قلتی کان از قناعت وز تقاست ** آن ز فقر و قلت دونان جداست

Kanaattan meydana gelen darlık, takvadandır... bu, aşağılık kişilerin yokluğundan, darlığından apayrı bir şeydir.

حبه‌ای آن گر بیابد سر نهد ** وین ز گنج زر به همت می‌جهد

Nekes, bir habbe bulsa başını bile verir... halbuki temiz kişi, himmetiyle altın hazinesine bile bakmaz, terk edip gider!

شه که او از حرص قصد هر حرام ** می‌کند او را گدا گوید همام 3135

Hırsından, her çeşit harama kasten padişaha ulu kişiler, yoksul derler.

گفت کو شهر و قلاع او را جهاز ** یا نثار گوهر و دینار ریز

Kadın dedi ki: Nerede onda çeyiz olarak verecek şehir ve kaleler... yahut saçı olarak saçacak inciler, paralar pullar?

گفت رو هر که غم دین برگزید ** باقی غمها خدا از وی برید

Padişah, yürü yahu dedi... kim, din gamına düşerse Tanrı, öbür dertleri artık ondan alır.

غالب آمد شاه و دادش دختری ** از نژاد صالحی خوش جوهری

Nihayet padişah üstün geldi, ona yaradılışı güzel ve bir temiz kişinin soyundan bir kız aldı.

در ملاحت خود نظیر خود نداشت ** چهره‌اش تابان‌تر از خورشید چاشت

Kızın güzellikte eşi yoktu... yüzü, kuşluk güneşinden daha parlaktı!

حسن دختر این خصالش آنچنان ** کز نکویی می‌نگنجد در بیان 3140

Kızın güzelliği buydu, huyu da güzelliği gibiydi... hasılı ahlâkı o kadar iyiydi ki anlatmaya imkân yok!

صید دین کن تا رسد اندر تبع ** حسن و مال و جاه و بخت منتفع

Dini avlamaya bak ki onunla beraber güzellik, mal, mevki ve sana fayda veren baht da senin olsun!

آخرت قطار اشتر دان به ملک ** در تبع دنیاش هم‌چون پشم و پشک

Ahiret, bil ki deve katarıdır; dünya malı devenin yükü ve tüyü.Katara sahip oldun mu yünü, tüyü de onunla beraber gelir.

پشم بگزینی شتر نبود ترا ** ور بود اشتر چه قیمت پشم را

Fakat yünü alırsan deve senin olmaz ki... deve senin olursa yünün ne değeri kalır?

چون بر آمد این نکاح آن شاه را ** با نژاد صالحان بی مرا

Padişah temiz ve riyasız soydan gelen o kızı nikâhla oğluna aldı.

از قضا کمپیرکی جادو که بود ** عاشق شه‌زاده‌ی با حسن و جود 3145

Fakat kaza ve kader bu ya... o güzelim şehzadeye bir ihtiyar büyücü de âşık olmuştu.

جادوی کردش عجوزه‌ی کابلی ** کی برد زان رشک سحر بابلی

O Kâbil’li kocakarı, şehzadeye öyle bir büyü yaptı ki Babil büyücüleri bile bu büyüye haset ederler.

شه بچه شد عاشق کمپیر زشت ** تا عروس و آن عروسی را بهشت

Şehzade, o çirkin kocakarıya âşık oldu... gelinden de geçti güveylikten de!

یک سیه دیوی و کابولی زنی ** گشت به شه‌زاده ناگه ره‌زنی

İşte böyle bir kara ifrit, böyle bir Kâbil’li karı ansızın şehzadenin yolunu vuruverdi!

آن نودساله عجوزی گنده کس ** نه خرد هشت آن ملک را و نه نس

O ferci kokmuş doksanlık kocakarı, şehzadenin ne aklını bıraktı, ne ağzını, zavallıda konuşacak iktidar bile kalmadı.

تا به سالی بود شه‌زاده اسیر ** بوسه‌جایش نعل کفش گنده پیر 3150

Şehzade tam bir yıl o karıya esir oldu... o kokmuş karının ayakkabısının tasmasını öpüp durdu.

صحبت کمپیر او را می‌درود ** تا ز کاهش نیم‌جانی مانده بود

Kocakarının sohbeti, şehzadeyi kesip biçmekte, eritip mahvetmekteydi... âdeta yarı canlı bir hale gelmişti.

دیگران از ضعف وی با درد سر ** او ز سکر سحر از خود بی‌خبر

Başkaları onun zayıflığından derde düşerken o büyünün tesiri ile kendisinden bile bihaberdi.

این جهان بر شاه چون زندان شده ** وین پسر بر گریه‌شان خندان شده

Dünya padişaha zindan kesildi... şehzade ise babası ve akrabası ağlarken gülmekteydi!

شاه بس بیچاره شد در برد و مات ** روز و شب می‌کرد قربان و زکات

Padişah pek çaresiz kaldı... gece gündüz kurbanlar kestirmede, sadakalar vermekteydi!

زانک هر چاره که می‌کرد آن پدر ** عشق کمپیرک همی‌شد بیشتر 3155

Ne çare varsa hepsine başvurdu... fakat oğlan, kocakarıya gittikçe daha fazla âşık oluyordu.

پس یقین گشتش که مطلق آن سریست ** چاره او را بعد از این لابه گریست

Padişah, bunda mutlaka bir sır, bir hikmet olduğunu, bundan böyle ancak yalvarıp yakarmakla bir çare bulunabileceğini iyice anladı.

سجده می‌کرد او که هم فرمان تراست ** غیر حق بر ملک حق فرمان کراست

Secdeye kapanıp “Yarabbi, fermanın yürür... Tanrı mülkünde Tanrıdan başka kimin hükmü geçer ki?

لیک این مسکین همی‌سوزد چو عود ** دست گیرش ای رحیم و ای ودود

Fakat bu yosul çocuk öd ağacı gibi yanıp duruyor... ey merhametli Tanrı, elini tut” demeye başladı.