گر بیاید ذره سنجد کوه را ** بر درد زان که ترازوش ای فتی

کز قیاس خود ترازو می‌تند ** مرد حق را در ترازو می‌کند

چون نگنجد او به میزان خرد ** پس ترازوی خرد را بر درد

امتحان هم‌چون تصرف دان درو ** تو تصرف بر چنان شاهی مجو 380

چه تصرف کرد خواهد نقشها ** بر چنان نقاش بهر ابتلا

امتحانی گر بدانست و بدید ** نی که هم نقاش آن بر وی کشید

چه قدر باشد خود این صورت که بست ** پیش صورتها که در علم ویست

وسوسه‌ی این امتحان چون آمدت ** بخت بد دان کمد و گردن زدت

چون چنین وسواس دیدی زود زود ** با خدا گرد و در آ اندر سجود 385

سجده گه را تر کن از اشک روان ** کای خدا تو وا رهانم زین گمان

آن زمان کت امتحان مطلوب شد ** مسجد دین تو پر خروب شد

قصه‌ی مسجد اقصی و خروب و عزم کردن داود علیه‌السلام پیش از سلیمان علیه‌السلام بر بنای آن مسجد

چون درآمد عزم داودی به تنگ ** که بسازد مسجد اقصی به سنگ

وحی کردش حق که ترک این بخوان ** که ز دستت برنیاید این مکان

نیست در تقدیر ما آنک تو این ** مسجد اقصی بر آری ای گزین 390

گفت جرمم چیست ای دانای راز ** که مرا گویی که مسجد را مساز

گفت بی‌جرمی تو خونها کرده‌ای ** خون مظلومان بگردن برده‌ای

که ز آواز تو خلقی بی‌شمار ** جان بدادند و شدند آن را شکار

خون بسی رفتست بر آواز تو ** بر صدای خوب جان‌پرداز تو

گفت مغلوب تو بودم مست تو ** دست من بر بسته بود از دست تو 395

نه که هر مغلوب شه مرحوم بود ** نه که المغلوب کالمعدوم بود

گفت این مغلوب معدومیست کو ** جز به نسبت نیست معدوم ایقنوا

این چنین معدوم کو از خویش رفت ** بهترین هستها افتاد و زفت

او به نسبت با صفات حق فناست ** در حقیقت در فنا او را بقاست

جمله‌ی ارواح در تدبیر اوست ** جمله‌ی اشباح هم در تیر اوست 400

آنک او مغلوب اندر لطف ماست ** نیست مضطر بلک مختار ولاست

منتهای اختیار آنست خود ** که اختیارش گردد اینجا مفتقد

اختیاری را نبودی چاشنی ** گر نگشتی آخر او محو از منی

در جهان گر لقمه و گر شربتست ** لذت او فرع محو لذتست

گرچه از لذات بی‌تاثیر شد ** لذتی بود او و لذت‌گیر شد 405

شرح انما المؤمنون اخوة والعلماء کنفس واحدة خاصه اتحاد داود و سلیمان و سایر انبیا علیهم‌السلام کی اگر یکی ازیشان را منکر شوی ایمان به هیچ نبی درست نباشد و این علامت اتحادست کی یک خانه از هزاران خانه ویران کنی آن همه ویران شود و یک دیوار قایم نماند کی لانفرق بین احد منهم و العاقل یکفیه الاشارة این خود از اشارت گذشت

گرچه بر ناید به جهد و زور تو ** لیک مسجد را برآرد پور تو

کرده‌ی او کرده‌ی تست ای حکیم ** مومنان را اتصالی دان قدیم

مومنان معدود لیک ایمان یکی ** جسمشان معدود لیکن جان یکی

غیرفهم و جان که در گاو و خرست ** آدمی را عقل و جانی دیگرست

باز غیرجان و عقل آدمی ** هست جانی در ولی آن دمی 410

جان حیوانی ندارد اتحاد ** تو مجو این اتحاد از روح باد

گر خورد این نان نگردد سیر آن ** ور کشد بار این نگردد او گران

بلک این شادی کند از مرگ او ** از حسد میرد چو بیند برگ او

جان گرگان و سگان هر یک جداست ** متحد جانهای شیران خداست

جمع گفتم جانهاشان من به اسم ** کان یکی جان صد بود نسبت به جسم 415

هم‌چو آن یک نور خورشید سما ** صد بود نسبت بصحن خانه‌ها

لیک یک باشد همه انوارشان ** چونک برگیری تو دیوار از میان

چون نماند خانه‌ها را قاعده ** مومنان مانند نفس واحده

فرق و اشکالات آید زین مقال ** زانک نبود مثل این باشد مثال

فرقها بی‌حد بود از شخص شیر ** تا به شخص آدمی‌زاد دلیر 420

لیک در وقت مثال ای خوش‌نظر ** اتحاد از روی جانبازی نگر

کان دلیر آخر مثال شیر بود ** نیست مثل شیر در جمله‌ی حدود

متحد نقشی ندارد این سرا ** تا که مثلی وا نمایم من ترا

هم مثال ناقصی دست آورم ** تا ز حیرانی خرد را وا خرم

شب بهر خانه چراغی می‌نهند ** تا به نور آن ز ظلمت می‌رهند 425

آن چراغ این تن بود نورش چو جان ** هست محتاج فتیل و این و آن