عقل که آن باشد ز دوران زحل ** پیش عقل کل ندارد آن محل 2585
Zühal yıldızının devrinden meydana gelen aklın, aklı küll'e karşı ne değeri vardır?
از عطارد وز زحل دانا شد او ** ما ز داد کردگار لطف‌خو
O akıl, Utarit'le Zühal'den feyiz alır, bilgi sahibi olur. Bizse sıfatı lütuf ve ihsan olan Tanrı kereminden feyiz alır, bilgi sahibi oluruz.
علم الانسان خم طغرای ماست ** علم عند الله مقصدهای ماست
Turamızın kıvrımı, "Tanrı, insana bilgi öğretti" âyetidir. Maksatlarımız, Tanrı indindeki bilgidir.
تربیه‌ی آن آفتاب روشنیم ** ربی الاعلی از آن رو می‌زنیم
O aydın güneş, bizi terbiye etmiştir. O yüzden "Rabbim, yücelerin yücesidir" der dururuz.
تجربه گر دارد او با این همه ** بشکند صد تجربه زین دمدمه
Tilki, eşek hilemizi sınadıysa da bununla bera-berbu hileye yüzlerce sınamayı unutur gider.
بوک توبه بشکند آن سست‌خو ** در رسد شومی اشکستن درو 2590
Belki o gevşek huylu tövbesini bozar da bunun seyyiesine uğrar demekteydi.
در بیان آنک نقض عهد و توبه موجب بلا بود بلک موجب مسخ است چنانک در حق اصحاب سبت و در حق اصحاب مایده‌ی عیسی و جعل منهم القردة و الخنازیر و اندرین امت مسخ دل باشد و به قیامت تن را صورت دل دهند نعوذ بالله
Aht ve tövbeyi bozmak, insanı belâya uğratır. Hattâ çarpar. Nitekim cumartesi günleri, iş işlememeye memur olan yahudilerle İsa'nın maidesini yiyenler hakkında "Onları çarpıp maymun ve domuz haline getirdik" dendi. Bu ümmette, gönül çarpılır, kıyametteyse bedene gönlün suretini verirler.
نقض میثاق و شکست توبه‌ها ** موجب لعنت شود در انتها
Ahdi, tövbeyi bozmak, sonunda insanı lanete uğratır.
نقض توبه و عهد آن اصحاب سبت ** موجب مسخ آمد و اهلاک و مقت
Cumartesi günlerinde iş işlememeye memur olan Yahudiler, tövbelerini bozdular da çarpılıp helak oldular.
پس خدا آن قوم را بوزینه کرد ** چونک عهد حق شکستند از نبرد
Tanrı, o kavmi maymun şekline soktu. Çünkü inada girişip Tanrı ahdini bozdular.
اندرین امت نبد مسخ بدن ** لیک مسخ دل بود ای بوالفطن
Bu ümmette beden çarpılması yoktur. Fakat ey akıllı fikirli adam, gönül, çarpılması vardır.
چون دل بوزینه گردد آن دلش ** از دل بوزینه شد خوار آن گلش 2595
Bir adamın gönlü maymun gönlüne döndü mü bedeni de maymunun gönlünden daha aşağı olur.
گر هنر بودی دلش را ز اختبار ** خوار کی بودی ز صورت آن حمار
O eşeğin gönlü de hakikatten haberdar olsaydı, bir hünere nail olmuş bulunsaydı sureti yüzünden hor olur muydu hiç?
آن سگ اصحاب خوش بد سیرتش ** هیچ بودش منقصت زان صورتش
Ashabı kehf'in köpeğinin huyu iyiydi, fakat sureti, köpek suretindeydi. Fakat bu sureti, ona bir noksan verdi mi?
مسخ ظاهر بود اهل سبت را ** تا ببیند خلق ظاهر کبت را
Yahudiler, halk zahirî azabı görsün diye zahiren çarpıldılar.
از ره سر صد هزاران دگر ** گشته از توبه شکستن خوک و خر
Fakat iç âleminden bunlardan başka yüz binlercesi, tövbesini bozma yüzünden domuz ve eşek oldu.
دوم بار آمدن روبه بر این خر گریخته تا باز بفریبدش
Tilkinin, ikinci defa kandırmak üzere o kaçan eşeğin yanına gelmesi
پس بیامد زود روبه سوی خر ** گفت خر از چون تو یاری الحذر 2600
Tilki, çabucak eşeğin yanına geldi. Eşek, senin gibi dosttan çekinmek gerek.
ناجوامردا چه کردم من ترا ** که به پیش اژدها بردی مرا
A adam olmayan dedi, ben sana ne yaptım da beni ejderhanın yanına götürdün?
موجب کین تو با جانم چه بود ** غیر خبث جوهر تو ای عنود
Bana kinlenmene sebep neydi? Yaradılışlıdaki kötülükten başka ne sebep vardı buna a inatçı?
هم‌چو کزدم کو گزد پای فتی ** نارسیده از وی او را زحمتی
Ona hiçbir eziyet vermediği, dokunmadığı halde gencin ayağını sokan akrep gibi hani.
یا چو دیوی کو عدوی جان ماست ** نارسیده زحمتش از ما و کاست
Yahut da bizden kendisine bir kötülük gelmediği halde can düşmanımız olan Şeytan gibi.
بلک طبعا خصم جان آدمیست ** از هلاک آدمی در خرمیست 2605
Şeytan, tabiatı bakımından insana düşmandır. İnsanın helak oluşuna sevinir.
از پی هر آدمی او نسکلد ** خو و طبع زشت خود او کی هلد
O, her an adamın peşine düşer, bir türlü bırakmaz. Huyunu, çirkin tabiatını bırakır mı hiç.
زانک خبث ذات او بی‌موجبی ** هست سوی ظلم و عدوان جاذبی
Çünkü onun içindeki kötülük, sebep yokken onu zulme, düşmanlığa çeker.
هر زمان خواند ترا تا خرگهی ** که در اندازد ترا اندر چهی
Her an, seni bir kuyuya atmak için bir otağa çağırır.
که فلان جا حوض آبست و عیون ** تا در اندازد به حوضت سرنگون
Baş aşağı havuza yuvarlamak için filân yerde bir havuz var, dereler akıyor der durur.
آدمی را با همه وحی و نظر ** اندر افکند آن لعین در شور و شر 2610
Vahye nail olan, gözü açık bulunan Âdem'i bile o melun, kötülüğe, şerre düşürdü.
بی‌گناهی بی‌گزند سابقی ** که رسد او را ز آدم ناحقی
Âdem'in geçmişte bir suçu yoktu, ona bir zarar vermemişti, bir haksızlıkta bulunmamıştı.
گفت روبه آن طلسم سحر بود ** که ترا در چشم آن شیری نمود
Tilki dedi ki: O bir büyü, bir tılsımdı, senin gözüne aslan göründü.
ورنه من از تو به تن مسکین‌ترم ** که شب و روز اندر آنجا می‌چرم
Yoksa ben, beden bakımından senden zayıfım, öyle olduğu halde gece gündüz orada otlamaktayım..
گرنه زان گونه طلسمی ساختی ** هر شکم‌خواری بدانجا تاختی
O çeşit bir tılsım yapmasalar da her obur, doğru oraya koşardı.
یک جهان بی‌نوا پر پیل و ارج ** بی‌طلسمی کی بماندی سبز مرج 2615
Fillerle, ejderhalarla dolu aç bir dünya durup dururken hiç tılsım olmadıkça yazı, öyle yemyeşil durur mu?
من ترا خود خواستم گفتن به درس ** که چنان هولی اگر بینی مترس
Ben, öyle korkunç bir şey görürsen sakın korkma diyecektim ama,
لیک رفت از یاد علم آموزیت ** که بدم مستغرق دلسوزیت
Gönlüm, haline yandı, o derde daldım da aklımdan çıktı.
دیدمت در جوع کلب و بی‌نوا ** می‌شتابیدم که آیی تا دوا
Seni köpek gibi acıkmış, perişan bir hakle görünce koşa koşa gelsin diye seğirttim.
ورنه با تو گفتمی شرح طلسم ** که آن خیالی می‌نماید نیست جسم
Yoksa sana tılsımı anlatacak, sana bir hayal görünür ama aslı yoktur diyecektim.
جواب گفتن خر روباه را
Eşeğin tilkiye cevabı
گفت رو رو هین ز پیشم ای عدو ** تا نبینم روی تو ای زشت‌رو 2620
Eşek dedi ki: Hadi ey düşman, çekil önümden, çekil de çirkin suratını görmeyeyim.
آن خدایی که ترا بدبخت کرد ** روی زشتت را کریه و سخت کرد
Seni kötü talihli bir hale getiren Tanrı, çirkin suratını da kerih ve pek berbat bir hale soktu.
با کدامین روی می‌آیی به من ** این چنین سغری ندارد کرگدن
Bana hangi suratla geliyorsun? Gergedanın yüzü bile bu kadar kalın derili değildir.
رفته‌ای در خون جانم آشکار ** که ترا من ره‌برم تا مرغزار
Seni çayıra götüreyim diye apaçık canıma kastettin.
تا بدیدم روی عزرائیل را ** باز آوردی فن و تسویل را
Azrail'i gözlerimle gördüm. Sonra da yine bana düzen kurmaya, beni kandırmaya savaşıyorsun ha!
گرچه من ننگ خرانم یا خرم ** جانورم جان دارم این را کی خرم 2625
Ben ister eşek olayım, ister eşeklerin kusuru. Nihayet benim de canım var. Bunu nasıl feda edebilirim?
آنچ من دیدم ز هول بی‌امان ** طفل دیدی پیر گشتی در زمان
O gördüğüm amansız korkuyu çocuk görseydi derhal kocalırdı.
بی‌دل و جان از نهیب آن شکوه ** سرنگون خود را در افکندم ز کوه
O korkudan, o heybetten kendimi cansız, gönülsüz bir halde dağdan baş aşağı attım.
بسته شد پایم در آن دم از نهیب ** چون بدیدم آن عذاب بی‌حجاب
O perdesiz azabı görür görmez ayağım, kakıldı kaldı.
عهد کردم با خدا کای ذوالمنن ** برگشا زین بستگی تو پای من
Tanrıya ahdettim. Yarabbi dedim, ayağımdaki şu bağı çöz.
تا ننوشم وسوسه‌ی کس بعد ازین ** عهد کردم نذر کردم ای معین 2630
Bundan böyle kimsenin vesvesesine kanmayayım, ey lûtuflar sahibi Tanrı, ey yardımcım, ahtım olsun, nezrim olsun!
حق گشاده کرد آن دم پای من ** زان دعا و زاری و ایمای من
Tanrı, o anda ayağımın bağını çözdü. O dua ve sızlanma, o niyaz yüzünden ayağım çözüldü.
ورنه اندر من رسیدی شیر نر ** چون بدی در زیر پنجه‌ی شیر خر
Yoksa o erkek aslan bana yetişseydi halim ne olurdu? Aslanın pençesi altında eşek ne hale gelir?