تو به عکس آن کنی بر در روی ** لاجرم از زخم سگ خسته شوی

آن‌چنان رو که غلامان رفته‌اند ** تا سگش گردد حلیم و مهرمند

تو سگی با خود بری یا روبهی ** سگ بشورد از بن هر خرگهی

غیر حق را گر نباشد اختیار ** خشم چون می‌آیدت بر جرم‌دار

چون همی‌خایی تو دندان بر عدو ** چون همی بینی گناه و جرم ازو 3040

گر ز سقف خانه چوبی بشکند ** بر تو افتد سخت مجروحت کند

هیچ خشمی آیدت بر چوب سقف ** هیچ اندر کین او باشی تو وقف

که چرا بر من زد و دستم شکست ** او عدو و خصم جان من بدست

کودکان خرد را چون می‌زنی ** چون بزرگان را منزه می‌کنی

آنک دزدد مال تو گویی بگیر ** دست و پایش را ببر سازش اسیر 3045

وآنک قصد عورت تو می‌کند ** صد هزاران خشم از تو می‌دمد

گر بیاید سیل و رخت تو برد ** هیچ با سیل آورد کینی خرد

ور بیامد باد و دستارت ربود ** کی ترا با باد دل خشمی نمود

خشم در تو شد بیان اختیار ** تا نگویی جبریانه اعتذار

گر شتربان اشتری را می‌زند ** آن شتر قصد زننده می‌کند 3050

خشم اشتر نیست با آن چوب او ** پس ز مختاری شتر بردست بو

هم‌چنین سگ گر برو سنگی زنی ** بر تو آرد حمله گردد منثنی

سنگ را گر گیرد از خشم توست ** که تو دوری و ندارد بر تو دست

عقل حیوانی چو دانست اختیار ** این مگو ای عقل انسان شرم دار

روشنست این لیکن از طمع سحور ** آن خورنده چشم می‌بندد ز نور 3055

چونک کلی میل او نان خوردنیست ** رو به تاریکی نهد که روز نیست

حرص چون خورشید را پنهان کند ** چه عجب گر پشت بر برهان کند

حکایت هم در بیان تقریر اختیار خلق و بیان آنک تقدیر و قضا سلب کننده‌ی اختیار نیست

گفت دزدی شحنه را کای پادشاه ** آنچ کردم بود آن حکم اله

گفت شحنه آنچ من هم می‌کنم ** حکم حقست ای دو چشم روشنم

از دکانی گر کسی تربی برد ** کین ز حکم ایزدست ای با خرد 3060

بر سرش کوبی دو سه مشت ای کره ** حکم حقست این که اینجا باز نه

در یکی تره چو این عذر ای فضول ** می‌نیاید پیش بقالی قبول

چون بدین عذر اعتمادی می‌کنی ** بر حوالی اژدهایی می‌تنی

از چنین عذر ای سلیم نانبیل ** خون و مال و زن همه کردی سبیل

هر کسی پس سبلت تو بر کند ** عذر آرد خویش را مضطر کند 3065

حکم حق گر عذر می‌شاید ترا ** پس بیاموز و بده فتوی مرا

که مرا صد آرزو و شهوتست ** دست من بسته ز بیم و هیبتست

پس کرم کن عذر را تعلیم ده ** برگشا از دست و پای من گره

اختیاری کرده‌ای تو پیشه‌ای ** که اختیاری دارم و اندیشه‌ای

ورنه چون بگزیده‌ای آن پیشه را ** از میان پیشه‌ها ای کدخدا 3070

چونک آید نوبت نفس و هوا ** بیست مرده اختیار آید ترا

چون برد یک حبه از تو یار سود ** اختیار جنگ در جانت گشود

چون بیاید نوبت شکر نعم ** اختیارت نیست وز سنگی تو کم

دوزخت را عذر این باشد یقین ** که اندرین سوزش مرا معذور بین

کس بدین حجت چو معذورت نداشت ** وز کف جلاد این دورت نداشت 3075

پس بدین داور جهان منظوم شد ** حال آن عالم همت معلوم شد

حکایت هم در جواب جبری و اثبات اختیار و صحت امر و نهی و بیان آنک عذر جبری در هیچ ملتی و در هیچ دینی مقبول نیست و موجب خلاص نیست از سزای آن کار کی کرده است چنانک خلاص نیافت ابلیس جبری بدان کی گفت بما اغویتنی والقلیل یدل علی الکثیر

آن یکی می‌رفت بالای درخت ** می‌فشاند آن میوه را دزدانه سخت

صاحب باغ آمد و گفت ای دنی ** از خدا شرمیت کو چه می‌کنی

گفت از باغ خدا بنده‌ی خدا ** گر خورد خرما که حق کردش عطا

عامیانه چه ملامت می‌کنی ** بخل بر خوان خداوند غنی 3080

گفت ای ایبک بیاور آن رسن ** تا بگویم من جواب بوالحسن

پس ببستش سخت آن دم بر درخت ** می‌زد او بر پشت و ساقش چوب سخت

گفت آخر از خدا شرمی بدار ** می‌کشی این بی‌گنه را زار زار

گفت از چوب خدا این بنده‌اش ** می‌زند بر پشت دیگر بنده خوش

چوب حق و پشت و پهلو آن او ** من غلام و آلت فرمان او 3085