تا کشد بی‌اختیاری صید را ** تا برد بگرفته گوش او زید را

تا کشد بی‌اختیاری صید را ** تا برد بگرفته گوش او زید را 3090

لیک بی هیچ آلتی صنع صمد ** اختیارش را کمند او کند

اختیارش زید را قدیش کند ** بی‌سگ و بی‌دام حق صیدش کند

آن دروگر حاکم چوبی بود ** وآن مصور حاکم خوبی بود

هست آهنگر بر آهن قیمی ** هست بنا هم بر آلت حاکمی

نادر این باشد که چندین اختیار ** ساجد اندر اختیارش بنده‌وار 3095

قدرت تو بر جمادات از نبرد ** کی جمادی را از آنها نفی کرد

قدرتش بر اختیارات آنچنان ** نفی نکند اختیاری را از آن

خواستش می‌گوی بر وجه کمال ** که نباشد نسبت جبر و ضلال

چونک گفتی کفر من خواست ویست ** خواست خود را نیز هم می‌دان که هست

زانک بی‌خواه تو خود کفر تو نیست ** کفر بی‌خواهش تناقض گفتنیست 3100

امر عاجز را قبیحست و ذمیم ** خشم بتر خاصه از رب رحیم

گاو گر یوغی نگیرد می‌زنند ** هیچ گاوی که نپرد شد نژند

گاو چون معذور نبود در فضول ** صاحب گاو از چه معذورست و دول

چون نه‌ای رنجور سر را بر مبند ** اختیارت هست بر سبلت مخند

جهد کن کز جام حق یابی نوی ** بی‌خود و بی‌اختیار آنگه شوی 3105

آنگه آن می را بود کل اختیار ** تو شوی معذور مطلق مست‌وار

هرچه گویی گفته‌ی می باشد آن ** هر چه روبی رفته‌ی می باشد آن

کی کند آن مست جز عدل و صواب ** که ز جام حق کشیدست او شراب

جادوان فرعون را گفتند بیست ** مست را پروای دست و پای نیست

دست و پای ما می آن واحدست ** دست ظاهر سایه است و کاسدست 3110

معنی ما شاء الله کان یعنی خواست خواست او و رضا رضای او جویید از خشم دیگران و رد دیگران دلتنگ مباشید آن کان اگر چه لفظ ماضیست لیکن در فعل خدا ماضی و مستقبل نباشد کی لیس عند الله صباح و لا مساء

قول بنده ایش شاء الله کان ** بهر آن نبود که تنبل کن در آن

بلک تحریضست بر اخلاص و جد ** که در آن خدمت فزون شو مستعد

گر بگویند آنچ می‌خواهی تو راد ** کار کار تست برحسب مراد

آنگهان تنبل کنی جایز بود ** کانچ خواهی و آنچ گویی آن شود

چون بگویند ایش شاء الله کان ** حکم حکم اوست مطلق جاودان 3115

پس چرا صد مرده اندر ورد او ** بر نگردی بندگانه گرد او

گر بگویند آنچ می‌خواهد وزیر ** خواست آن اوست اندر دار و گیر

گرد او گردان شوی صد مرده زود ** تا بریزد بر سرت احسان و جود

یا گریزی از وزیر و قصر او ** این نباشد جست و جوی نصر او

بازگونه زین سخن کاهل شدی ** منعکس ادراک و خاطر آمدی 3120

امر امر آن فلان خواجه‌ست هین ** چیست یعنی با جز او کمتر نشین

گرد خواجه گرد چون امر آن اوست ** کو کشد دشمن رهاند جان دوست

هرچه او خواهد همان یابی یقین ** یاوه کم رو خدمت او برگزین

نی چو حاکم اوست گرد او مگرد ** تا شوی نامه سیاه و روی زود

حق بود تاویل که آن گرمت کند ** پر امید و چست و با شرمت کند 3125

ور کند سستت حقیقت این بدان ** هست تبدیل و نه تاویلست آن

این برای گرم کردن آمدست ** تا بگیرد ناامیدان را دو دست

معنی قرآن ز قرآن پرس و بس ** وز کسی که آتش زدست اندر هوس

پیش قرآن گشت قربانی و پست ** تا که عین روح او قرآن شدست

روغنی کو شد فدای گل به کل ** خواه روغن بوی کن خواهی تو گل 3130

و هم‌چنین قد جف القلم یعنی جف القلم و کتب لا یستوی الطاعة والمعصیة لا یستوی الامانة و السرقة جف القلم ان لا یستوی الشکر و الکفران جف القلم ان الله لا یضیع اجر المحسنین

هم‌چنین تاویل قد جف القلم ** بهر تحریضست بر شغل اهم

پس قلم بنوشت که هر کار را ** لایق آن هست تاثیر و جزا

کژ روی جف القلم کژ آیدت ** راستی آری سعادت زایدت

ظلم آری مدبری جف القلم ** عدل آری بر خوری جف القلم

چون بدزدد دست شد جف القلم ** خورد باده مست شد جف القلم 3135

تو روا داری روا باشد که حق ** هم‌چو معزول آید از حکم سبق

که ز دست من برون رفتست کار ** پیش من چندین میا چندین مزار

بلک معنی آن بود جف القلم ** نیست یکسان پیش من عدل و ستم

فرق بنهادم میان خیر و شر ** فرق بنهادم ز بد هم از بتر