Ten gözü, insanın şeklini görür, beller. Can gözü, Mazagalbasar sırrını görür, hayran olur.
پای ظاهر در صف مسجد صواف ** پای معنی فوق گردون در طواف 3605
Görünen ayak, mescit safında durur, mâna ayağı, göğün üstünde tavafta bulunur.
جزو جزوش را تو بشمر هم‌چنین ** این درون وقت و آن بیرون حین
İşte her cüz'ü böyle say... bu, vakit içindedir, zamana bağlıdır, oysa ondan da hariçtir.
این که در وقتست باشد تا اجل ** وان دگر یار ابد قرن ازل
Zamana bağlı olan, ecele kadar durur, öbürüyse, ebediyete dost, ezele eştir.
هست یک نامش ولی الدولتین ** هست یک نعتش امام القبلتین
Bir adı iki devlet sahibidir, bir sıfatı iki kıble imamı.
خلوت و چله برو لازم نماند ** هیچ غیمی مر ورا غایم نماند
Ona ne halvetin lüzumu vardır, ne çilenin. Hiçbir bulut, onu örtemez.
قرص خورشیدست خلوت‌خانه‌اش ** کی حجاب آرد شب بیگانه‌اش 3610
Halvet yurdu, güneş değirmisidir, artık ona nasıl olur da yabancı gece, perde kesilir?
علت و پرهیز شد بحران نماند ** کفر او ایمان شد و کفران نماند
Hastalık ve perhiz zamanı geçti, buhran kalmadı. Küfür, iman oldu, küfran kalmadı.
چون الف از استقامت شد به پیش ** او ندارد هیچ از اوصاف خویش
Elif gibi, doğruluğu yüzünden öne geçmiştir. Onda kendi sıfatlarından hiçbir şey kalmamıştır.
گشت فرد از کسوه‌ی خوهای خویش ** شد برهنه جان به جان‌افزای خویش
Kendi huylarından çıkmış tek olmuş... canı, canına can katan sevgiliyse çırçıplak bir hale gelmiştir.
چون برهنه رفت پیش شاه فرد ** شاهش از اوصاف قدسی جامه کرد
O tek ve benzersiz, eşsiz örneksiz padişahın huzuruna çırçıplak gidince padişah, ona kendi kutlu sıfatlarından bir elbise giydirmiştir.
خلعتی پوشید از اوصاف شاه ** بر پرید از چاه بر ایوان جاه 3615
Padişahın sıfatlarından bir elbiseye bürünmüş, kuyudan mevki ve ikbal sayvanının üstüne uçmuştur.
این چنین باشد چو دردی صاف گشت ** از بن طشت آمد او بالای طشت
Tortulu bir şey saf oldu mu böyle olur. Tıpkı onun gibi o da tasın dibinden üstüne çıkmıştır.
در بن طشت از چه بود او دردناک ** شومی آمیزش اجزای خاک
Tasın dibindeyken tortuluydu, toprak cüzülerı, ona karışmış, o şomluk onu bulandırmıştı.
یار ناخوش پر و بالش بسته بود ** ورنه او در اصل بس برجسته بود
Hiç de hoş olmayan dost, onun kolunu kanadını bağlamıştı. Fakat o, aslında yüceydi.
چون عتاب اهبطوا انگیختند ** هم‌چو هاروتش نگون آویختند
"Yeryüzüne inin" sesi gelince onu Harut gibi baş aşağı asakodu.
بود هاروت از ملاک آسمان ** از عتابی شد معلق هم‌چنان 3620
Harut, gökteki meleklerdendi, bir azar yüzünden öylece asılı kaldı.
سرنگون زان شد که از سر دور ماند ** خویش را سر ساخت و تنها پیش راند
Baş aşağı asılı kalmasının sebebi, baştan çıkması, kendisini baş sanması ve yalnızca öne geçmeye kalkışmasıydı.
آن سپد خود را چو پر از آب دید ** کر استغنا و از دریا برید
Sepet, kendisini suyla dolu görünce nazlandı, istiğnaya girişti de sudan çekildi hani.
بر جگر آبش یکی قطره نماند ** بحر رحمت کرد و او را باز خواند
Fakat ciğerinde bir katrecik suyu bile kalmadı. Bunun üzerine deniz, acıdı da onu tekrar davet etti.
رحمتی بی‌علتی بی‌خدمتی ** آید از دریا مبارک ساعتی
Denizden sebepsiz bir hizmet karşılığı olmaksızın rahmet gelir. Bu, ne kutlu andır.
الله الله گرد دریابار گرد ** گرچه باشند اهل دریابار زرد 3625
Tanrı hakkı için denizin etrafında dönüp dolaşmak, denizde gezenlerin yüzleri, sarı olsa bile aldırış etmemek gerek.
تا که آید لطف بخشایش‌گری ** سرخ گردد روی زرد از گوهری
Denizin etrafında dönüp dolaşmak ki Tanrı’nın lûtfu, bağışlaması gelip çatıversin de sararmış yüz, bir mücevher bularak kızarsın.
زردی رو بهترین رنگهاست ** زانک اندر انتظار آن لقاست
Yüzün sarı rengi, renklerin en iyisidir. Çünkü o yüze kavuşmayı beklemektedir.
لیک سرخی بر رخی که آن لامعست ** بهر آن آمد که جانش قانعست
Fakat bir adamın yüzünde parlayıp duran kırmızılık, o adamın canının, bulunduğuna kani olmasındandır.
که طمع لاغر کند زرد و ذلیل ** نیست او از علت ابدان علیل
Halbuki insanı zayıflatan, alçaltan, sarartıp solduran tamahtır. Bu solgunluk ve arıklık, bedene ait illetlerden değildir.
چون ببیند روی زرد بی‌سقم ** خیره گردد عقل جالینوس هم 3630
Hastalıksız bir sarı yüz görse Calinas'un bile aklı şaşar.
چون طمع بستی تو در انوار هو ** مصطفی گوید که ذلت نفسه
Fakat tamahı bağladın mı Tanrı nurlarına dalarsın. Mustafa, bunun için "Tamaha düşenin nefsi alçalır" demiştir.
نور بی‌سایه لطیف و عالی است ** آن مشبک سایه‌ی غربالی است
Gölgesiz nur, lâtiftir, yücedir. Kafes kafes vuran nura, bir kalburdan aksetmededir. O kafes şeklindeki gölge, kalburun gölgesidır.
عاشقان عریان همی‌خواهند تن ** پیش عنینان چه جامه چه بدن
Âşıklar, bedenlerinin çıplak olmasını isterler. Fakat erkekliği olmıyana ha elbise olmuş, ha olmamış!
روزه‌داران را بود آن نان و خوان ** خرمگس را چه ابا چه دیگدان
O ekmek ve sofra, oruçlulara çıkar. At sineğine çorba nedir, tencere ne?
دگربار استدعاء شاه از ایاز کی تاویل کار خود بگو و مشکل منکران را و طاعنان را حل کن کی ایشان را در آن التباس رها کردن مروت نیست
Padişahın Eyaz'a, halini söyle de müşküle düşenlerle seni kınayanların müşküllerini hallet. Onları bu müşkülde bırakmak erlik değildir diye bir kere daha emretmesi
این سخن از حد و اندازه‌ست بیش ** ای ایاز اکنون بگو احوال خویش 3635
Bu söz, hadde hesaba sığmaz... Ey Eyaz, sen şimdi ahvalini söyle.
هست احوال تو از کان نوی ** تو بدین احوال کی راضی شوی
Senin ahvalin, bir yenilik madeninden meydana gelmede. Sen bu hallere nasıl razı olabilirsin ki?
هین حکایت کن از آن احوال خوش ** خاک بر احوال و درس پنج و شش
Hadi, o güzel hallerini anlat da şu beş duyguyla altı cihet ahvalinin başına toprak saç!
حال باطن گر نمی‌آید بگفت ** حال ظاهر گویمت در طاق وجفت
iç ahvali, söze gelmiyorsa sana tek ve çift perdesi altında dış halini söyleyeyim:
که ز لطف یار تلخیهای مات ** گشت بر جان خوشتر از شکرنبات
Bil ki sevgilinin lûtfiyle ölümün acılıkları bile cana şeker kamışından daha hoş gelmede.
زان نبات ار گرد در دریا رود ** تلخی دریا همه شیرین شود 3640
O tatlı nebattan denize bir toz uçsa denizin tuzluluğu kalmaz, baştanbaşa tatlılaşır.
صدهزار احوال آمد هم‌چنین ** باز سوی غیب رفتند ای امین
Ey emniyetli dost, bunun gibi yüz binlerce haller gelir, sonra yine geldiği gibi gayp âlemine gider.
حال هر روزی بدی مانند نی ** هم‌چو جو اندر روش کش بند نی
Her günün hali, düne benzer. Ahval, ırmak gibi akar durur, onu bağlıyacak hiçbir şey yoktur.
شادی هر روز از نوعی دگر ** فکرت هر روز را دیگر اثر
Her günün neşesi, bir başka çeşittir. Her günün düşüncesinde bir başka eser vardır.
تمثیل تن آدمی به مهمان‌خانه و اندیشه‌های مختلف به مهمانان مختلف عارف در رضا بدان اندیشه‌های غم و شادی چون شخص مهمان‌دوست غریب‌نواز خلیل‌وار کی در خلیل باکرام ضیف پیوسته باز بود بر کافر و مومن و امین و خاین و با همه مهمانان روی تازه داشتی
İnsanın bedeni, bir konuk evine, çeşitli düşünceler de ayrı ayrı konuklara benzer. Arif, o neşeli ve gamlı düşüncelere razıdır, âdeta gariplerin hatırını hoş eden Halil Peygambere benzer. Onun kapısı da konuğu ağırlamak için daima kâfire de açıktı, mümine de, emin olana da açıktı, haine de. Bütün konuklara güler yüz gösterirdi.
هست مهمان‌خانه این تن ای جوان ** هر صباحی ضیف نو آید دوان
Delikanlım, bu denen bir konuk evidir. Her sabah, oraya koşa koşa bir yeni konuk gelir.