هست احوال تو از کان نوی ** تو بدین احوال کی راضی شوی
Senin ahvalin, bir yenilik madeninden meydana gelmede. Sen bu hallere nasıl razı olabilirsin ki?
هین حکایت کن از آن احوال خوش ** خاک بر احوال و درس پنج و شش
Hadi, o güzel hallerini anlat da şu beş duyguyla altı cihet ahvalinin başına toprak saç!
حال باطن گر نمی‌آید بگفت ** حال ظاهر گویمت در طاق وجفت
iç ahvali, söze gelmiyorsa sana tek ve çift perdesi altında dış halini söyleyeyim:
که ز لطف یار تلخیهای مات ** گشت بر جان خوشتر از شکرنبات
Bil ki sevgilinin lûtfiyle ölümün acılıkları bile cana şeker kamışından daha hoş gelmede.
زان نبات ار گرد در دریا رود ** تلخی دریا همه شیرین شود 3640
O tatlı nebattan denize bir toz uçsa denizin tuzluluğu kalmaz, baştanbaşa tatlılaşır.
صدهزار احوال آمد هم‌چنین ** باز سوی غیب رفتند ای امین
Ey emniyetli dost, bunun gibi yüz binlerce haller gelir, sonra yine geldiği gibi gayp âlemine gider.
حال هر روزی بدی مانند نی ** هم‌چو جو اندر روش کش بند نی
Her günün hali, düne benzer. Ahval, ırmak gibi akar durur, onu bağlıyacak hiçbir şey yoktur.
شادی هر روز از نوعی دگر ** فکرت هر روز را دیگر اثر
Her günün neşesi, bir başka çeşittir. Her günün düşüncesinde bir başka eser vardır.
تمثیل تن آدمی به مهمان‌خانه و اندیشه‌های مختلف به مهمانان مختلف عارف در رضا بدان اندیشه‌های غم و شادی چون شخص مهمان‌دوست غریب‌نواز خلیل‌وار کی در خلیل باکرام ضیف پیوسته باز بود بر کافر و مومن و امین و خاین و با همه مهمانان روی تازه داشتی
İnsanın bedeni, bir konuk evine, çeşitli düşünceler de ayrı ayrı konuklara benzer. Arif, o neşeli ve gamlı düşüncelere razıdır, âdeta gariplerin hatırını hoş eden Halil Peygambere benzer. Onun kapısı da konuğu ağırlamak için daima kâfire de açıktı, mümine de, emin olana da açıktı, haine de. Bütün konuklara güler yüz gösterirdi.
هست مهمان‌خانه این تن ای جوان ** هر صباحی ضیف نو آید دوان
Delikanlım, bu denen bir konuk evidir. Her sabah, oraya koşa koşa bir yeni konuk gelir.
هین مگو کین مانند اندر گردنم ** که هم اکنون باز پرد در عدم 3645
Sakın bu, benim boynumda kaldı deme. Şimdicik yine uçar, yokluk âlemine gider.
هرچه آید از جهان غیب‌وش ** در دلت ضیفست او را دار خوش
Gayb âleminden gönlüne ne gelirse konuktur, onu hoş tut.
حکایت آن مهمان کی زن خداوند خانه گفت کی باران فرو گرفت و مهمان در گردن ما ماند
Bir eve konuk geldi. Ev sahibinin karısı, yağmur başladı, konuk boynumuzda kaldı dedi.
آن یکی را بیگهان آمد قنق ** ساخت او را هم‌چو طوق اندر عنق
Birisine ansızın konuk geldi. Ev sahibi, konuğunu gerdanlık gibi boyuna taktı.
خوان کشید او را کرامتها نمود ** آن شب اندر کوی ایشان سور بود
Sofra çıkardı, ağırladı. O gece mahallelerinde sünnet düğünü vardı.
مرد زن را گفت پنهانی سخن ** که امشب ای خاتون دو جامه خواب کن
Erkek, kadınına gizlice dedi ki: Bu gece iki yatak ser.
پستر ما را بگستر سوی در ** بهر مهمان گستر آن سوی دگر 3650
Bizim yatağımızı kapı yanına yap, konuğun yatağını da öbür tarafa.
گفت زن خدمت کنم شادی کنم ** سمع و طاعه ای دو چشم روشنم
Kadın, olur iki gözümün nuru, baş üstüne. Hizmetler eder, güler yüz gösteririm, merak etme dedi.
هر دو پستر گسترید و رفت زن ** سوی ختنه‌سور کرد آنجا وطن
Yatakları yaptı, sünnet düğününe gitti.
ماند مهمان عزیز و شوهرش ** نقل بنهادند از خشک و ترش
Yüce konuk, kadının kocasiyle kaldı. Geceleyin kuru, yaş bir çerez çıkardı.
در سمر گفتند هر دو منتجب ** سرگذشت نیک و بد تا نیم شب
Yediler, içtiler. O iki temiz adam, gece geç vakte kadar oturup konuştular, gece yarısına dek iyi kötü, başlarından geçenleri anlattılar.
بعد از آن مهمان ز خواب و از سمر ** شد در آن پستر که بد آن سوی در 3655
Çerezden, konuşup görüşmeden sonra konuk, uykusuzluktan kalktı, kapı yanındaki yatağa girip yattı.
شوهر از خجلت بدو چیزی نگفت ** که ترا این سوست ای جان جای خفت
Adam, utancından ona bir şey diyemedi, canım, senin yatağın bu taraftaki.
که برای خواب تو ای بوالکرم ** پستر آن سوی دگر افکنده‌ام
Sen yatıp uyuyasın diye yatağı, şuraya serdik diye bir söz söyleyemedi.
آن قراری که به زن او داده بود ** گشت مبدل و آن طرف مهمان غنود
Karısiyle kararlaştırdıklarının aksine, konuk için serilen yatağa girdi, öbür yatakta da konuk yatıp uyudu.
آن شب آنجا سخت باران در گرفت ** کز غلیظی ابرشان آمد شگفت
O gece şiddetli bir yağmur başladı. Bulutların çokluğu, hayret verecek bir derecedeydi.
زن بیامد بر گمان آنک شو ** سوی در خفتست و آن سو آن عمو 3660
Kadın gelince konuk öbür taraftadır, kapı yanında yatan kocamdır diye,
رفت عریان در لحاف آن دم عروس ** داد مهمان را به رغبت چند بوس
Anadan doğma soyunup yorganın altına girdi, konuğu birkaç kere de istekle öptü.
گفت می‌ترسیدم ای مرد کلان ** خود همان آمد همان آمد همان
Dedi ki: Hani bir şeyden korkuyordum ya. Başıma geldi mi geldi, geldi mi geldi.
مرد مهمان را گل و باران نشاند ** بر تو چون صابون سلطانی بماند
Yağmur, çamur yüzünden konuk kakıldı kaldı. Beylik sabunu gibi elinden çıkmasına imkân yok.
اندرین باران و گل او کی رود ** بر سر و جان تو او تاوان شود
Bu yağmur çamurda o, nerden gidecek? Başına canına andolsun, adam başımıza kaldı!
زود مهمان جست و گفت این زن بهل ** موزه دارم غم ندارم من ز گل 3665
Konuk, bu sözleri duyunca hemen sıçrayıp dedi ki: Kadın bırak beni. Ayakkabımı ver benim, çamurdan korkum yok.
من روان گشتم شما را خیر باد ** در سفر یک دم مبادا روح شاد
Ben gidiyorum, Allah size hayırlar versin. Yolculukta can, bir an bile eğlenmez.
تا که زوتر جانب معدن رود ** کین خوشی اندر سفر ره‌زن شود
Yolcu, derhal geldiği yere dönmeli. Bir yerde kalıp eğlenmek, yol keser.
زن پشیمان شد از آن گفتار سرد ** چون رمید و رفت آن مهمان فرد
Kadın, o soğuk sözü söylediğine pişman oldu. Çünkü o eşsiz mihman ürküp yola düşüyordu.
زن بسی گفتش که آخر ای امیر ** گر مزاحی کردم از طیبت مگیر
Kadın, lütfen, hoş gör, ben şaka olsun diye söyledim deyip.
سجده و زاری زن سودی نداشت ** رفت و ایشان را در آن حسرت گذاشت 3670
Secdeler etti, bir hayli yalvarıp sızlandı ama fayda etmedi. Konuk, yola düşüp bunları hasret bıraktı.
جامه ازرق کرد زان پس مرد و زن ** صورتش دیدند شمعی بی‌لگن
Bu yüzden adam da yasa battı, kadın da. Çünkü artık o konuğun yüzünü, leğendeki akisten değil, kendi yüzünden görmüşlerdi.
می‌شد و صحرا ز نور شمع مرد ** چون بهشت از ظلمت شب گشته فرد
Konuk gitmede, ova, konuğun miriyle cennet gibi aydınlanmadaydı.
کرد مهمان خانه خانه‌ی خویش را ** از غم و از خجلت این ماجرا
Adam, bundan sonra bu işin derdinden utancından evini konuk evi haline soktu.
در درون هر دو از راه نهان ** هر زمان گفتی خیال میهمان
Fakat kadının gönlünde de, erkeğin gönlünde de o konuğun hayali, her an derdi ki:
که منم یار خضر صد گنج و جود ** می‌فشاندم لیک روزیتان نبود 3675
Ben, Hızır'ın dostuyum size yüzlerce cömertlik hazinesi saçacaktım, fakat ne yapayım? Kısmetiniz değilmiş!
تمثیل فکر هر روزینه کی اندر دل آید به مهمان نو کی از اول روز در خانه فرود آید و فضیلت مهمان‌نوازی و ناز مهمان کشیدن و تحکم و بدخویی کند به خداوند خانه
Her gün, gönüle gelen düşünce o gün, sabah çağı gelen konuğa benzer, ev sahibine hükmeder, huysuzlukta bulunur. Ev sahibi olmanın şanı, konuğu görüp gözetmek, ağırlamak ve nazını çekmektir.
هر دمی فکری چو مهمان عزیز ** آید اندر سینه‌ات هر روز نیز
Konuk evine her gün nasıl bir yüce konuk gelirse onun gibi her an da sana bir fikir gelir.
فکر را ای جان به جای شخص دان ** زانک شخص از فکر دارد قدر و جان
Canım, fikri bir adam say. Çünkü adam, fikirle değerlidir, fikirle diridir.
فکر غم گر راه شادی می‌زند ** کارسازیهای شادی می‌کند
Gam fikri, neşe yolunu vurursa gam yeme. O, hakikatte başka neşeler hazırlamadadır.
خانه می‌روبد به تندی او ز غیر ** تا در آید شادی نو ز اصل خیر
O, hayrın aslından yeni bir sevinç, yeni bir neşe gelsin diye evi, başkalarından sıkıca süpürür.
می‌فشاند برگ زرد از شاخ دل ** تا بروید برگ سبز متصل 3680
Gönül dalındaki sararmış, kurumuş yaprakları ayırır, daldan yeni ve yeşil yapraklar bitmesine yardım eder.
می‌کند بیخ سرور کهنه را ** تا خرامد ذوق نو از ما ورا
Bu âlemden öte bir âleme yeni bir zevk gelsin diye eski sevinci, kökünden çeker, çıkarır.
غم کند بیخ کژ پوسیده را ** تا نماید بیخ رو پوشیده را
Gam, üstü dallarla yapraklarla örtülü yeni kökü bitirsin diye çürümüş, porsumuş olan eski kökü yerinden söküp çıkarır.
غم ز دل هر چه بریزد یا برد ** در عوض حقا که بهتر آورد
Gam, gönülden neyi döker, yahut koparırsa karşılık olarak mutlaka daha iyisini verir.
خاصه آن را که یقینش باشد این ** که بود غم بنده‌ی اهل یقین
Hele derdin, gamın, yakın ehline kul olduğunu iyice bilene daha fazla lütuf tarda bulunur.
گر ترش‌رویی نیارد ابر و برق ** رز بسوزد از تبسمهای شرق 3685
Bulutla şimşek, asık suratlılık, ekşi yüzlülük göstermese asma yaprağı, doğuya benzeyen gülümsemelerini gösterir mi hiç?