گفت هجده هفده یا خود شانزده ** یا که پانزده ای برادرخوانده
Konuk, on sekiz dedi ,yahut on yedi, on altı. Yahut da kardeşlik, on beş!
گفت واپس واپس ای خیره سرت ** باز می‌رو تا بکس مادرت
Ev sahibi hadi bakalım şaşkın hadi, biraz daha geri geri git de ananın rahmine gir!
حکایت در تقریر همین سخن
Bu sözü anlatan bir hikâye
آن یکی اسپی طلب کرد از امیر ** گفت رو آن اسپ اشهب را بگیر
Birisi bir beyden at istedi. Bey, yürü dedi, o güzel atı al.
گفت آن را من نخواهم گفت چون ** گفت او واپس‌روست و بس حرون
Adam, ben onu istemem deyince neden dedi. Adam dedi ki: Pek huylu geri geri gidiyor.
سخت پس پس می‌رود او سوی بن ** گفت دمش را به سوی خانه کن 1120
Boyuna gerisin geri gitmede. Bey dedi ki: Sen de kuyruğunu eve çevir!
دم این استور نفست شهوتست ** زین سبب پس پس رود آن خودپرست
Senin nefis atının kuyruğu da şehvettir. Bu sebepten, o kendisine tapan, geri geri gider.
شهوت او را که دم آمد ز بن ** ای مبدل شهوت عقبیش کن
Şehvet, sana aslından kuyruk olduysa o şehveti çek çevir, ahirete şehvetlen.
چون ببندی شهوتش را از رغیف ** سر کند آن شهوت از عقل شریف
Şehvetini yemeden içmeden kestin mi, şehvet yüce akıl cihetine düşer, oradan baş gösterir.
هم‌چو شاخی که ببری از درخت ** سر کند قوت ز شاخ نیک‌بخت
Hani bir ağacın kötü dallarını budarsın da iyi dallarından dal budak verir, o dallar kuvvetlenir ya.
چونک کردی دم او را آن طرف ** گر رود پس پس رود تا مکتنف 1125
Kuyruğunu o tarafa çevirdin mi geri geri gitse bile sığınılacak yere kadar varır, dayanır.
حبذا اسپان رام پیش‌رو ** نه سپس‌رو نه حرونی را گرو
Ne mutludur binicisine râm olan ve doğru giden atlar. Onlar, ne geri giderler, ne huysuzluk ederler.
گرم‌رو چون جسم موسی کلیم ** تا به بحرینش چو پهنای گلیم
Allah Kelim’i Musa gibi hızlı hızlı gider, bir kilim gibi Bahreyn’e kadar varır, yayılır.
هست هفصدساله راه آن حقب ** که بکرد او عزم در سیران حب
Musa’nın gittiği yol, tam yedi yüz yıllık yoldu, o sevda ile bu kadar uzun yolu aştı.
همت سیر تنش چون این بود ** سیر جانش تا به علیین بود
Bedenindeki gidiş gayreti bu kadardı. Canındaki gayretse ta İlliyn’e değdi.
شهسواران در سباقت تاختند ** خربطان در پایگه انداختند 1130
İyi biniciler, birbirlerini geçmek için atlarını sürdüler. Karınları şiş battallarsa ahırda kala kaldılar.
مثل
Örnek
آن‌چنان که کاروانی می‌رسید ** در دهی آمد دری را باز دید
Hani bir kervan bir köye gelip çatmış, orada açık bir kapı görmüştü.
آن یکی گفت اندرین برد العجوز ** تا بیندازیم اینجا چند روز
Kervan halkından biri bu kocakarı soğuğunda eşyamızı buraya atalım, birkaç gün burada kalalım dedi.
بانگ آمد نه بینداز از برون ** وانگهانی اندر آ تو اندرون
İçeriden bir ses geldi: Hayır ,neyiniz varsa önce dışarıya bırakın da ondan sonra içeri girin.
هم برون افکن هر آنچ افکندنیست ** در میا با آن کای ن مجلس سنیست
Atılması gereken ne varsa dışarıya at da öyle gel. Onlarla içeriye girmeye kalkışma ki bu meclis pek yüce bir meclistir.
بد هلال استاددل جان‌روشنی ** سایس و بنده‌ی امیری مومنی 1135
Hilâl, gönlü üstat, ruhu aydın bir zattı. İnanmış bir adamın kuluydu, ona seyislik etmekteydi.
سایسی کردی در آخر آن غلام ** لیک سلطان سلاطین بنده نام
Ahırda seyislik ediyordu, ay, kuldu, köleydi ama hakikatte padişahlar padişahıydı.
آن امیر از حال بنده بی‌خبر ** که نبودش جز بلیسانه نظر
Beyin, kölesinden haberi bile yoktur. Çünkü ona ancak şeytanın Âdem’e baktığı gibi bakıyordu.
آب و گل می‌دید و در وی گنج نه ** پنج و شش می‌دید و اصل پنج نه
Ancak su ve toprak görüyordu, ondaki defineden haberi yoktu. Beş duyguyla altı ciheti görüyordu, beş duygunun aslını değil.
رنگ طین پیدا و نور دین نهان ** هر پیمبر این چنین بد در جهان
Toprağın rengi meydandaydı, din nuru görünmüyordu. Her peygamber âlemde böyleydi.
آن مناره دید و در وی مرغ نی ** بر مناره شاه‌بازی پر فنی 1140
Birisi minareyi görür, minaredeki kuşu göremez. Minaredeki hünerli doğanı gözü alamaz.
وان دوم می‌دید مرغی پرزنی ** لیک موی اندر دهان مرغ نی
İkincisi, kanatlarını çırpan kuşu görür, fakat kuşun ağzındaki tüyü göremez.
وانک او ینظر به نور الله بود ** هم ز مرغ و هم ز مو آگاه بود
Allah nuru ile bakansa hem kuşu görür, hem ağzındaki tüyü.
گفت آخر چشم سوی موی نه ** تا نبینی مو بنگشاید گره
Öbürüne der ki: Tüyü gör tüyü. Tüyü göremedikçe düğüm açılmaz.
آن یکی گل دید نقشین دو وحل ** وآن دگر گل دید پر علم و عمل
Birisi insanı nakışlarla bezenmiş balçıktan bir suret görür öbürü ilim ve amelle dolu bir balçık!
تن مناره علم و طاعت هم‌چو مرغ ** خواه سیصد مرغ‌گیر و یا دو مرغ 1145
Beden minaredir, ilim ve ibadet kuşa benzer, onu ister üç yüz tane say ister iki tane.
مرد اوسط مرغ‌بینست او و بس ** غیر مرغی می‌نبیند پیش و پس
Orta görüşlü adam, yalnız kuşu görür, kuştan başka önde, artta hiçbir şey göremez.
موی آن نور نیست پنهان آن مرغ ** هیچ عاریت نباشد کار او
Tüyse, kuşta gizli olan tüydür, kuşun canı onunla kaimdir.
مرغ کان مویست درمنقار او ** هیچ عاریت نباشد کار او
علم او از جان او جوشد مدام ** پیش او نه مستعار آمد نه وام
Onun bilgisi daima canından coşar.Ne eğretidir,ne borç!
رنجور شدن این هلال و بی‌خبری خواجه‌ی او از رنجوری او از تحقیر و ناشناخت و واقف شدن دل مصطفی علیه‌السلام از رنجوری و حال او و افتقاد و عیادت رسول علیه‌السلام این هلال را
Hilâl hastalandı, efendisi onu hor görür, tanımazdı, hastalığını da duymadı. Mustafa aleyhisselâm’ın gönlüne doğdu.Hilâl’in hatırını sormaya,ona geçmiş olsun demeye gitti.
از قضا رنجور و ناخوش شد هلال ** مصطفی را وحی شد غماز حال 1150
Hilâl kazara hastalandı, zayıflamaya, erimeye başladı. Mustafa, vahiyle onun halini anladı.
بد ز رنجوریش خواجه‌ش بی‌خبر ** که بر او بد کساد و بی‌خطر
Efendisi, onu, pek hor gördüğünden hastalığından da haberdar olmadı.
خفته نه روز اندر آخر محسنی ** هیچ کس از حال او آگاه نی
O ihsan sahibi ahırda tam dokuz gün yattı. Hiç kimse halini bilmiyordu.
آنک کس بود و شهنشاه کسان ** عقل صد چون قلزمش هر جا رسان
Er olan, erlere padişahlar padişahı kesilen, kendisini yüzlerce akıl, bir deniz gibi kaplayan,
وحیش آمد رحم حق غم‌خوار شد ** که فلان مشتاق تو بیمار شد
Peygambere vahiy geldi, Allah merhameti dertlilere derman oldu, iştiyakını çeken Hilâl hastadır.
مصطفی بهر هلال با شرف ** رفت از بهر عیادت آن طرف 1155
Mustafa kadri yüce Hilâl’i görmek, ona geçmiş olsun deyip hatırını sormak için o tarafa doğru yola çıktı.
در پی خورشید وحی آن مه دوان ** وآن صحابه در پیش چون اختران
O ay, vahiy güneşinin ardına düşmüş, sahabe de yıldızlar gibi onun ardınca gitmedeydi.
ماه می‌گوید که اصحابی نجوم ** للسری قدوه و للطاغی رجوم
Ay “Sahabem yıldızlara benzer. İyilere, doğru yolu gösterirler, azgınları taşlarlar” diyordu.
میر را گفتند که آن سلطان رسید ** او ز شادی بی‌دل و جان برجهید
Beye, o padişah geldi dediler. Neşesinden çılgın bir halde yerinden sıçradı.
برگمان آن ز شادی زد دو دست ** کان شهنشه بهر او میر آمدست
O padişahlar padişahını, kendisi için gelmiş sanıp sevinçten ellerini çırptı.
چون فرو آمد ز غرفه آن امیر ** جان همی‌افشاند پامزد بشیر 1160
Aşağıya inip muştucuya canlar saçıyordu âdeta.
پس زمین‌بوس و سلام آورد او ** کرد رخ را از طرب چون ورد او
Yeri öptü, selâm verdi. Yüzü, sevincinden gül gibi kızarmıştı.
گفت بسم‌الله مشرف کن وطن ** تا که فردوسی شود این انجمن
Buyurun, dedi, yurdumuzu şereflendirin de burası cennete dönsün.
تا فزاید قصر من بر آسمان ** که بدیدم قطب دوران زمان
Evim, gökyüzünden üstün olsun, çünkü zamanın kutbunu gördüm.
گفتش از بهر عتاب آن محترم ** من برای دیدن تو نامدم
O hürmete değer sultan, onu azarlar gibi dedi ki: Ben seni görmeye gelmedim.
گفت روحم آن تو خود روح چیست ** هین بفرما کین تجشم بهر کیست 1165
Bey; ruhum sana feda olsun, dedi, hattâ ruh da nedir ki? Lütuf et, bu geliş kimin için? Söyle.