ای بسا علم و ذکاوات و فطن ** گشته ره‌رو را چو غول و راه‌زن

Nice bilgi, nice zekâ, nice anlayış vardır ki yolcuya bir gulyabani, bir harami kesilir.

بیشتر اصحاب جنت ابلهند ** تا ز شر فیلسوفی می‌رهند 2370

Cennetliklerin çoğu ahmaktır. Bu suretle de filozofun şerrinden kurtulur onlar.

خویش را عریان کن از فضل و فضول ** تا کند رحمت به تو هر دم نزول

Kendini faziletten de üryan bir hale getir, saçma şeylerden de... Böylece rahmet, her an sana insin dursun.

زیرکی ضد شکستست و نیاز ** زیرکی بگذار و با گولی‌بساز

Anlayışlı olmak; sınıklığın, niyazın zıddıdır. Anlayışlı olmayı bırak, ahmaklıkla uzlaşmaya bak.

زیرکی دان دام برد و طمع و گاز ** تا چه خواهد زیرکی را پاک‌باز

Anlayışı hırs ve tamah tuzağı bil. Temiz kişinin şeytan gibi akıllı olmakla ne işi var?

زیرکان با صنعتی قانع شده ** ابلهان از صنع در صانع شده

Aklı, fikri ileri olanlar, bir sanatla kanaat ederler. Fakat o kadar ileri anlayışlı olmayanlar sanatı görür, sanatkârı bulurlar.

زانک طفل خرد را مادر نهار ** دست و پا باشد نهاده بر کنار 2375

Ana, küçücük yavrusunu gündüzün kucağına alır, ona el ayak olur, onu her şeyden korur.

حکایت آن سه مسافر مسلمان و ترسا و جهود و آن کی به منزل قوتی یافتند و ترسا و جهود سیر بودند گفتند این قوت را فردا خوریم مسلمان صایم بود گرسنه ماند از آنک مغلوب بود

Biri Müslüman , öbürü Hıristiyan, üçüncüsü de Yahudi olan üç yolcu, bir konak yerinde yiyecek buldular. Hıristiyanla Yahudi tokdu, bunu yarın yiyelim dediler Müslüman, o gün oruçluydu, fakat onlarla başa çıkamadığından aç kaldı

یک حکایت بشنو اینجا ای پسر ** تا نگردی ممتحن اندر هنر

Oğul, burada bir hikâye dinle de hünerine kapılıp belâlara uğrama.

آن جهود و مومن و ترسا مگر ** همرهی کردند با هم در سفر

Bir Yahudi, bir Müslüman, bir de Hıristiyan yolda arkadaş oldular.

با دو گمره همره آمد مومنی ** چون خرد با نفس و با آهرمنی

Bir mümin, iki sapıkla yoldaş oldu. Aklın, şeytan ve nefisle arkadaş olması gibi.

مرغزی و رازی افتند از سفر ** همره و هم‌سفره پیش هم‌دگر

Yol hali bu, bir de bakarsın, bir Maraga’lı ile bir Rey’li arkadaş olur. Beraber yerler, beraber içerler.

در قفص افتند زاغ و جغد و باز ** جفت شد در حبس پاک و بی‌نماز 2380

Baykuş, karga ve doğan, bir kafese düşebilir. Hapiste bir temiz kişiyle bir beynamaz arkadaş olabilir.

کرده منزل شب به یک کاروانسرا ** اهل شرق و اهل غرب و ما ورا

Bir konaktaki kervan sarayda doğu ve batı halkıyla Maveraünnehir’li bir araya gelir.

مانده در کاروانسرا خرد و شگرف ** روزها با هم ز سرما و ز برف

Aşağılık ve yüce kişiler, kış ve kar yüzünden bir kervansarayda günlerce kalırlar.

چون گشاده شد ره و بگشاد بند ** بسکلند و هر یکی جایی روند

Fakat yol açıldı, mâni kalmadı mı hepsi ayrılır, her biri, bir yana gider.

چون قفس را بشکند شاه خرد ** جمع مرغان هر یکی سویی پرد

Akıl padişahı, kafesi kırdı mı kuşların her biri, bir tarafa uçar.

پر گشاید پیش ازین بر شوق و یاد ** در هوای جنس خود سوی معاد 2385

Bundan önce neşelenerek, sevinerek kendi cinsinin havası ile geldiği yere uçar giderdi ya.

پر گشاید هر دمی با اشک و آه ** لیک پریدن ندارد روی و راه

Kafeste ve zindan da iken de her an ağlayıp inleyerek kanat açar ama uçmaya yol ve imkân yoktur.

راه شد هر یک پرد مانند باد ** سوی آن کز یاد آن پر می‌گشاد

Fakat yol oldu mu her biri, anarak kanat açtığı yere uçar, yel gibi uçup gider.

آن طرف که بود اشک و آه او ** چونک فرصت یافت باشد راه او

Ağlayıp ah ettiği tarafa fırsat buldu mu koşar, uçup kavuşur.

در تن خود بنگر این اجزای تن ** از کجاها گرد آمد در بدن

Bedenine bak. Bu cüzüler, nereden toplanıp bedenine geldi.

آبی و خاکی و بادی و آتشی ** عرشی و فرشی و رومی و گشی 2390

Kimisi suya, kimisi toprağa, kimisi yele, kimisi ateşe mensup. Kimi arştan gelmiş, kimi ferşten. Kimisi güzel, kimisi çirkin.

از امید عود هر یک بسته طرف ** اندرین کاروانسرا از بیم برف

Her biri kar korkusundan bu kervansaraya sinmiş, geldikleri yere tekrar dönmeyi umuyor.

برف گوناگون جمود هر جماد ** در شتای بعد آن خورشید داد

Çeşit çeşit kar var, her taraf donmuş, hiçbir yerde hayat kalmamış. O adalet güneşinden uzak kalmışlar, o uzaklık kışından buz kesilmişler.

چون بتابد تف آن خورشید جشم ** کوه گردد گاه ریگ و گاه پشم

Fakat o kızgın güneşin harareti bir geldi mi dağ bile kum ve yün kesilir.

در گداز آید جمادات گران ** چون گداز تن به وقت نقل جان

Can verirken beden nasıl erirse kendilerinde candan eser olmayan cansızlar bile öyle erir.

چون رسیدند این سه همره منزلی ** هدیه‌شان آورد حلوا مقبلی 2395

Bu üç yoldaş bir konağa vardılar. Orada bir devletli, kendilerine helva hediye etti.

برد حلوا پیش آن هر سه غریب ** محسنی از مطبخ انی قریب

Bir ihsan sahibi, “Ben yakınım”, sofrasından her üç garibe de helva götürdü.

نان گرم و صحن حلوای عسل ** برد آنک در ثوابش بود امل

Tanrı’dan sevap ümidi ile sıcak somun ve bal helvası hediye etti.

الکیاسه والادب لاهل المدر ** الضیافه والقری لاهل الوبر

Şehirliler, edep ve zekâ ehli olurlar. Toy vermek yoksul doyurmak da köylülere verilmiştir.

الضیافة للغریب والقری ** اودع الرحمن فی اهل القری

Tanrı, garibe ziyafet çekmeyi köylülere vermiştir.

کل یوم فی القری ضیف حدیث ** ما له غیر الاله من مغیث 2400

Köylerde her gün Tanrı’dan başka imdadına yetişecek hiç kimsesi olmayan yeni bir misafir vardır.

کل لیل فی القری وفد جدید ** ما لهم ثم سوی الله محید

Köylerde her gece yeni bir topluluk vardır ki onların Tanrı’dan başka kimseleri yoktur.

تخمه بودند آن دو بیگانه ز خور ** بود صایم روز آن مومن مگر

O iki yabancı, adamakıllı yemek yemişler, imtilâya uğramışlardı. O Müslüman ise oruçluydu.

چون نماز شام آن حلوا رسید ** بود مومن مانده در جوع شدید

Akşam namazı vakti o helva gelince Mümin, pek aç olduğundan yemek istediyse de,

آن دو کس گفتند ما از خور پریم ** امشبش بنهیم و فردایش خوریم

İkisi de biz boğazımıza kadar tokuz. Bu yemeği bu gece bırakalım da yarın yeriz.

صبر گیریم امشب از خور تن زنیم ** بهر فردا لوت را پنهان کنیم 2405

Bu gece sabredelim, yemeyelim de helvayı yarına saklayalım dediler.

گفت مومن امشب این خورده شود ** صبر را بنهیم تا فردا بود

Mümin dedi ki: Sabrı bırakalım da bu gece yiyelim yarının sahibi var.

پس بدو گفتند زین حکمت‌گری ** قصد تو آن است تا تنها خوری

Ona sen, böyle hikmet satarak yalnız yemek istiyorsun galiba dediler.

گفت ای یاران نه که ما سه تنیم ** چون خلاف افتاد تا قسمت کنیم

Dedi ki: Dostlar, biz üç kişi değil miyiz? Bana razı değilseniz pay edelim.

هرکه خواهد قسم خود بر جان زند ** هرکه خواهد قسم خود پنهان کند

Kimse ne düşerse diler yesin, diler saklasın.

آن دو گفتندش ز قسمت در گذر ** گوش کن قسام فی‌النار از خبر 2410

İkisi birden hayır dediler, pay etmeyi bırak, “her pay eden cehennemdedir” sözünü duy.

گفت قسام آن بود کو خویش را ** کرد قسمت بر هوا و بر خدا

Mümin, burada pay eden, kendi havasına uyup pay edendir. Tanrı için pay eden değil.

ملک حق و جمله قسم اوستی ** قسم دیگر را دهی دوگوستی

Sen de Tanrınınsın onun payısın. Onun payını başkasına verirsen ona şirk koşmuş olursun.

این اسد غالب شدی هم بر سگان ** گر نبودی نوبت آن بدرگان

Eğer o kötü kişilerin zamanı olmasaydı bu aslan, köpeklere üstün olurdu.

قصدشان آن کان مسلمان غم خورد ** شب برو در بی‌نوایی بگذرد

Onların kasti o Müslüman’ın gam yemesi, o geceyi aç geçirmesiydi.

بود مغلوب او به تسلیم و رضا ** گفت سمعا طاعة اصحابنا 2415

Tanrı’ya teslim oldu, boynunu eğdi, dostlarım dedi, baş üstüne, dediğiniz gibi olsun.

پس بخفتند آن شب و برخاستند ** بامدادان خویش را آراستند

O gece yatıp uyudular, sabahleyin kalkıp kendilerini bezediler.

روی شستند و دهان و هر یکی ** داشت اندر ورد راه و مسلکی

Yüzlerini, ağızlarını yıkadılar. Her biri, kendi yolunca virdini okumaya koyuldu.

یک زمانی هر کسی آورد رو ** سوی ورد خویش از حق فضل‌جو

Bir zaman virtlerine yüz tutup Tanrı’dan lûtuf ve ihsan dilediler.