رغبتی زین منع در دلشان برست ** که بباید سر آن را باز جست

کیست کز ممنوع گردد ممتنع ** چونک الانسان حریص ما منع

نهی بر اهل تقی تبغیض شد ** نهی بر اهل هوا تحریض شد 3660

پس ازین یغوی به قوما کثیر ** هم ازین یهدی به قلبا خبیر

کی رمد از نی حمام آشنا ** بل رمد زان نی حمامات هوا

پس بگفتندش که خدمتها کنیم ** بر سمعنا و اطعناها تنیم

رو نگردانیم از فرمان تو ** کفر باشد غفلت از احسان تو

لیک استثنا و تسبیح خدا ** ز اعتماد خود بد از ایشان جدا 3665

ذکر استثنا و حزم ملتوی ** گفته شد در ابتدای مثنوی

صد کتاب ار هست جز یک باب نیست ** صد جهت را قصد جز محراب نیست

این طرق را مخلصی یک خانه است ** این هزاران سنبل از یک دانه است

گونه‌گونه خوردنیها صد هزار ** جمله یک چیزست اندر اعتبار

از یکی چون سیر گشتی تو تمام ** سرد شد اندر دلت پنجه طعام 3670

در مجاعت پس تو احول دیده‌ای ** که یکی را صد هزاران دیده‌ای

گفته بودیم از سقام آن کنیز ** وز طبیبان و قصور فهم نیز

کان طبیبان هم‌چو اسپ بی‌عذار ** غافل و بی‌بهره بودند از سوار

کامشان پر زخم از قرع لگام ** سمشان مجروح از تحویل گام

ناشده واقف که نک بر پشت ما ** رایض و چستیست استادی‌نما 3675

نیست سرگردانی ما زین لگام ** جز ز تصریف سوار دوست‌کام

ما پی گل سوی بستان‌ها شده ** گل نموده آن و آن خاری بده

هیچ‌شان این نی که گویند از خرد ** بر گلوی ما کی می‌کوبد لگد

آن طبیبان آن‌چنان بنده‌ی سبب ** گشته‌اند از مکر یزدان محتجب

گر ببندی در صطبلی گاو نر ** باز یابی در مقام گاو خر 3680

از خری باشد تغافل خفته‌وار ** که نجویی تا کیست آن خفیه کار

خود نگفته این مبدل تا کیست ** نیست پیدا او مگر افلاکیست

تیر سوی راست پرانیده‌ای ** سوی چپ رفتست تیرت دیده‌ای

سوی آهویی به صیدی تاختی ** خویش را تو صید خوکی ساختی

در پی سودی دویده بهر کبس ** نارسیده سود افتاده به حبس 3685

چاهها کنده برای دیگران ** خویش را دیده فتاده اندر آن

در سبب چون بی‌مرادت کرد رب ** پس چرا بدظن نگردی در سبب

بس کسی از مکسبی خاقان شده ** دیگری زان مکسبه عریان شده

بس کس از عقد زنان قارون شده ** بس کس از عقد زنان مدیون شده

پس سبب گردان چو دم خر بود ** تکیه بر وی کم کنی بهتر بود 3690

ور سبب گیری نگیری هم دلیر ** که بس آفت‌هاست پنهانش به زیر

سر استثناست این حزم و حذر ** زانک خر را بز نماید این قدر

آنک چشمش بست گرچه گربزست ** ز احولی اندر دو چشمش خربزست

چون مقلب حق بود ابصار را ** که بگرداند دل و افکار را

چاه را تو خانه‌ای بینی لطیف ** دام را تو دانه‌ای بینی ظریف 3695

این تفسطط نیست تقلیب خداست ** می‌نماید که حقیقتها کجاست

آنک انکار حقایق می‌کند ** جملگی او بر خیالی می‌تند

او نمی‌گوید که حسبان خیال ** هم خیالی باشدت چشمی به مال

رفتن پسران سلطان به حکم آنک الانسان حریص علی ما منع ما بندگی خویش نمودیم ولیکن خوی بد تو بنده ندانست خریدن به سوی آن قلعه‌ی ممنوع عنه آن همه وصیت‌ها و اندرزهای پدر را زیر پا نهادند تا در چاه بلا افتادند و می‌گفتند ایشان را نفوس لوامه الم یاتکم نذیر ایشان می‌گفتند گریان و پشیمان لوکنا نسمع او نعقل ماکنا فی اصحاب السعیر

این سخن پایان ندارد آن فریق ** بر گرفتند از پی آن دز طریق

بر درخت گندم منهی زدند ** از طویله‌ی مخلصان بیرون شدند 3700

چون شدند از منع و نهیش گرم‌تر ** سوی آن قلعه بر آوردند سر

بر ستیز قول شاه مجتبی ** تا به قلعه‌ی صبرسوز هش‌ربا

آمدند از رغم عقل پندتوز ** در شب تاریک بر گشته ز روز

اندر آن قلعه‌ی خوش ذات الصور ** پنج در در بحر و پنجی سوی بر

پنج از آن چون حس به سوی رنگ و بو ** پنج از آن چون حس باطن رازجو 3705

زان هزاران صورت و نقش و نگار ** می‌شدند از سو به سو خوش بی‌قرار

زین قدح‌های صور کم‌باش مست ** تا نگردی بت‌تراش و بت‌پرست