از جهاز ابرهه هم‌چون دده ** آن فقیران عرب توانگر شده

Yırtıcı bir hayvana benzeyen Ebrehe'nin getirdiği mal ve mülkten de Arap yoksulları, zengin oldular.

او گمان برده که لشکر می‌کشید ** بهر اهل بیت او زر می‌کشید

O, ordu çektiğini sanıyordu, halbuki Mekkelilere mal mülk ve altın götürmedeydi.

اندرین فسخ عزایم وین همم ** در تماشا بود در ره هر قدم

Kaza ve kaderin bu aksi cilvesinden haberi bile yoktu. Yolda her adımda şatafatını seyredip duruyordu.

خانه آمد گنج را او باز یافت ** کارش از لطف خدایی ساز یافت 4385

Nihayet adamcağız, evine geldi, defineyi buldu. İşi, Tanrı lûtfiyle düzene girdi.

مکرر کردن برادران پند دادن بزرگین را و تاب ناآوردن او آن پند را و در رمیدن او ازیشان شیدا و بی‌خود رفتن و خود را در بارگاه پادشاه انداختن بی‌دستوری خواستن لیک از فرط عشق و محبت نه از گستاخی و لاابالی الی آخره

Kardeşleri, ağabeylerine birbiri üstüne öğüt verdiler. Fakat o, bu öğütlere sabredemedi. Deli gibi kendinde olmaksızın onlardan kaçtı, kendisini padişahın tapısına izin istemeden attı. Fakat bu küstahlığından, aldırış etmediğinden değildi, aşkının çokluğundandı.

آن دو گفتندش که اندر جان ما ** هست پاسخ‌ها چو نجم اندر سما

İki kardeşi dediler ki: Canımızda, gökteki yıldızlar gibi yol gösteren öğütler var.

گر نگوییم آن نیاید راست نرد ** ور بگوییم آن دلت آید به درد

Söylemesek oyun, düzgün gelmeyecek. Söylesek gönlün dertlenecek.

هم‌چو چغزیم اندر آب از گفت الم ** وز خموشی اختناقست و سقم

Söyleme yüzünden sudaki kurbağa gibi elemlere düştük. Susma yüzünden de dertleniyor, âdeta boğuluyoruz.

گر نگوییم آتشی را نور نیست ** ور بگوییم آن سخن دستور نیست

Söylemesek barışın, düzenin nuru yok bizce. Söylesek sözümüze uymayacaksın.

در زمان برجست کای خویشان وداع ** انما الدنیا و ما فیها متاع 4390

Onlar, böyle söyleyip dururken ağabeyleri birden yerinden sıçradı; kardeşler dedi, elveda. Dünya da değersiz bir şey, dünyadaki şeyler de.

پس برون جست او چو تیری از کمان ** که مجال گفت کم بود آن زمان

Yaydan ok fırlar gibi sıçradı. O anda söz söylemeye mecal yoktu zaten.

اندر آمد مست پیش شاه چین ** زود مستانه ببوسید او زمین

Sarhoş bir halde Çin padişahının huzuruna geldi. Sarhoşçasına derhal yeri öptü.

شاه را مکشوف یک یک حالشان ** اول و آخر غم و زلزالشان

Zaten onların derdi ve titreyişi, önceden de bir bir padişaha malûmdu, sonradan da.

میش مشغولست در مرعای خویش ** لیک چوپان واقفست از حال میش

Koyun, otlakta otlamakla oyalanır ama çoban, koyunun halini bilir.

کلکم راع بداند از رمه ** کی علف‌خوارست و کی در ملحمه 4395

"Hepiniz çobansınız ve size tâbi olanlardan mesulsünüz" diyen, sürünün halini bilir. Ot mu otluyor, yoksa bir savaşa mı düştü? Bundan haberdardır.

گرچه در صورت از آن صف دور بود ** لیک چون دف در میان سور بود

Görünüşte sürüden uzaktadır ama tef gibi düğünün içindedir.

واقف از سوز و لهیب آن وفود ** مصلحت آن بد که خشک آورده بود

Onların yanışından, alevinden haberdardır. Yalnız öylece durması lâzımdır da onun için aldırmaz gibi görünür.

در میان جانشان بود آن سمی ** لک قاصد کرده خود را اعجمی

O yüce padişah da onların içindeydi âdeta. Fakat mahsustan kendisini bilmiyor göstermekteydi.

صورت آتش بود پایان دیگ ** معنی آتش بود در جان دیگ

Tencerenin sonu, ateşin görünüşüne bağlıdır. Fakat ateşin mânası, hakikati, tesiri, tencerenin canındadır.

صورتش بیرون و معنیش اندرون ** معنی معشوق جان در رگ چو خون 4400

Sureti dışardadır, mânası içerde. Candan sevilen sevgilinin hakikati, kan gibi damarların içindedir.

شاه‌زاده پیش شه زانو زده ** ده معرف شارح حالش شده

Şehzade, padişahın huzurunda diz çöktü. On tane muarrif, onun halini anlatmaya koyuldu.

گرچه شه عارف بد از کل پیش پیش ** لیک می‌کردی معرف کار خویش

Padişah, önceden onu, geçirdiği ahvali tamamiyle biliyordu ama muarrif de kendisine verilen vazifeyi yapmaktaydı.

در درون یک ذره نور عارفی ** به بود از صد معرف ای صفی

Ey temiz adam, gönlündeki bir zerre irfan nuru, yüzlerce muarriften iyidir.

گوش را رهن معرف داشتن ** آیت محجوبیست و حزر و ظن

Kulağını muarrife vermek, perde ardında olmaya, vehme, zanna düşmeye delildir.

آنک او را چشم دل شد دیدبان ** دید خواهد چشم او عین العیان 4405

Kim can gözüyle görürse gözü, her şeyi apaçık görür.

با تواتر نیست قانع جان او ** بل ز چشم دل رسد ایقان او

Canı, halkın tevatürüyle kanaat etmez, inancı, gönül gözünden meydana gelir.

پس معرف پیش شاه منتجب ** در بیان حال او بگشود لب

Hâsılı muarrif, o seçilmiş padişahın huzurunda onun ahvalini anlatmak için ağzını açtı.

گفت شاها صید احسان توست ** پادشاهی کن که بی بیرون شوست

Dedi ki: Padişahım, bu, senin ihsanına avlanmış; dışarıya atılmaya lâyık değil. Padişahlıkta bulun.

دست در فتراک این دولت زدست ** بر سر سرمست او بر مال دست

Elini, bu devletin terkisine atmış. Onun sarhoş başını elinle okşa.

گفت شه هر منصبی و ملکتی ** که التماسش هست یابد این فتی 4410

Padişah dedi ki: 8u delikanlı, ne mevki isterse, hangi ülkeyi dilerse vereceğim.

بیست چندان ملک کو شد زان بری ** بخشمش اینجا و ما خود بر سری

Terkettiği malın, mülkün yirmi katını, fazlasıyla ona bağışlayacağım.

گفت تا شاهیت در وی عشق کاشت ** جز هوای تو هوایی کی گذاشت

Muarrif dedi ki: Senin padişahlığın, onun gönlüne aşk tohumunu ekeli senin sevginden başka bir havaya kapılmasına imkân mı var?

بندگی تش چنان درخورد شد ** که شهی اندر دل او سرد شد

Senin kulluğun, onu öyle bir hale getirmiştir ki padişahlık bile artık gönlüne soğuk gelmede.

شاهی و شه‌زادگی در باختست ** از پی تو در غریبی ساختست

Padişahlığı da oynamış, yutulmuştur, şehzadeliği de. Senin ardına düşmüş, bir garip olmuştur.

صوفیست انداخت خرقه وجد در ** کی رود او بر سر خرقه دگر 4415

O, âdeta bir sofidir, vecde gelmiş, hırkasını atmıştır. Artık bir daha hırkasını alır mı hiç?

میل سوی خرقه‌ی داده و ندم ** آنچنان باشد که من مغبون شدم

Verdiği hırkayı almak, pişman olmak, ben aldanmışım;

باز ده آن خرقه این سو ای قرین ** که نمی‌ارزید آن یعنی بدین

Arkadaş, o hırkayı tekrar bana ver. Ulaştığım vecit, bu hırkaya değmez demektir.

دور از عاشق که این فکر آیدش ** ور بیاید خاک بر سر بایدش

Bu fikir, âşıktan pek uzaktır. Âşık, böyle bir düşünceye düşmez. Eğer ona böyle bir düşünce gelirse toprak başına!

عشق ارزد صد چو خرقه کالبد ** که حیاتی دارد و حس و خرد

Aşk, diri olan, duygusu ve aklı bulunan yüzlerce beden hırkasına değer.

خاصه خرقه‌ی ملک دنیا کابترست ** پنج دانگ مستیش درد سرست 4420

Hele şu sonu olmayan dünya mülkünün hırkası nedir ki? Ancak beş kuruşçuk eden sarhoşluğu bile bir baş ağrısıdır.

ملک دنیا تن‌پرستان را حلال ** ما غلام ملک عشق بی‌زوال

Dünya mülkü, bedene tapanlara helâldir. Bizse zevali olmayan aşk saltanatına kuluz.

عامل عشقست معزولش مکن ** جز به عشق خویش مشغولش مکن

Padişahım, bu delikanlı aşk valisidir. Onu azletme. Kendi aşkından başka bir şeyle oyalama onu.

منصبی کانم ز ریت محجبست ** عین معزولیست و نامش منصبست

Senin yüzünü göstermeyen mevki, âdi bir mevkidir. Makamdır ama hakikatte azledilmenin ta kendisidir o.

موجب تاخیر اینجا آمدن ** فقد استعداد بود و ضعف فن

Şimdiye kadar buraya gelmemesindeki, geç kalmasındaki sebep, istidadının olmaması ve bedeninin arık bulunmasıydı.

بی ز استعداد در کانی روی ** بر یکی حبه نگردی محتوی 4425

Hazırlığın olmadan bir madene bile gitsen bir habbe alamazsın.

هم‌چو عنینی که بکری را خرد ** گرچه سیمین‌بر بود کی بر خورد

Hani erkekliği olmayan adamın kız alması gibi. Tutalım kız pek güzel, gümüş gibi bedeni var, ona ne fayda?

چون چراغی بی ز زیت و بی فتیل ** نه کثیرستش ز شمع و نه قلیل

Zeytinyağı ve fitili konmamış kandil, ne çok bir aydınlık verir, ne az!

در گلستان اندر آید اخشمی ** کی شود مغزش ز ریحان خرمی

Burnu koku almıyan biri, gül bahçesine girse o güzel kokulardan bir neşe almaz ki.

هم‌چو خوبی دلبری مهمان غر ** بانگ چنگ و بربطی در پیش کر

Bu iş, bir namussuzun önündeki güzele, bir sağırın yanında çalınan cenk ve barbet sesine benzer.

هم‌چو مرغ خاک که آید در بحار ** زان چه یابد جز هلاک و جز خسار 4430

Karada yaşayan kuş, denize dalsa helak olmadan başka eline ne geçer?

هم‌چو بی‌گندم شده در آسیا ** جز سپیدی ریش و مو نبود عطا

Buğdayı olmaksızın değirmene gidenin ancak saçı, sakalı ağarır, başka bir şey elde edemez.