صورت آتش بود پایان دیگ ** معنی آتش بود در جان دیگ

Tencerenin sonu, ateşin görünüşüne bağlıdır. Fakat ateşin mânası, hakikati, tesiri, tencerenin canındadır.

صورتش بیرون و معنیش اندرون ** معنی معشوق جان در رگ چو خون 4400

Sureti dışardadır, mânası içerde. Candan sevilen sevgilinin hakikati, kan gibi damarların içindedir.

شاه‌زاده پیش شه زانو زده ** ده معرف شارح حالش شده

Şehzade, padişahın huzurunda diz çöktü. On tane muarrif, onun halini anlatmaya koyuldu.

گرچه شه عارف بد از کل پیش پیش ** لیک می‌کردی معرف کار خویش

Padişah, önceden onu, geçirdiği ahvali tamamiyle biliyordu ama muarrif de kendisine verilen vazifeyi yapmaktaydı.

در درون یک ذره نور عارفی ** به بود از صد معرف ای صفی

Ey temiz adam, gönlündeki bir zerre irfan nuru, yüzlerce muarriften iyidir.

گوش را رهن معرف داشتن ** آیت محجوبیست و حزر و ظن

Kulağını muarrife vermek, perde ardında olmaya, vehme, zanna düşmeye delildir.

آنک او را چشم دل شد دیدبان ** دید خواهد چشم او عین العیان 4405

Kim can gözüyle görürse gözü, her şeyi apaçık görür.

با تواتر نیست قانع جان او ** بل ز چشم دل رسد ایقان او

Canı, halkın tevatürüyle kanaat etmez, inancı, gönül gözünden meydana gelir.

پس معرف پیش شاه منتجب ** در بیان حال او بگشود لب

Hâsılı muarrif, o seçilmiş padişahın huzurunda onun ahvalini anlatmak için ağzını açtı.

گفت شاها صید احسان توست ** پادشاهی کن که بی بیرون شوست

Dedi ki: Padişahım, bu, senin ihsanına avlanmış; dışarıya atılmaya lâyık değil. Padişahlıkta bulun.

دست در فتراک این دولت زدست ** بر سر سرمست او بر مال دست

Elini, bu devletin terkisine atmış. Onun sarhoş başını elinle okşa.

گفت شه هر منصبی و ملکتی ** که التماسش هست یابد این فتی 4410

Padişah dedi ki: 8u delikanlı, ne mevki isterse, hangi ülkeyi dilerse vereceğim.

بیست چندان ملک کو شد زان بری ** بخشمش اینجا و ما خود بر سری

Terkettiği malın, mülkün yirmi katını, fazlasıyla ona bağışlayacağım.

گفت تا شاهیت در وی عشق کاشت ** جز هوای تو هوایی کی گذاشت

Muarrif dedi ki: Senin padişahlığın, onun gönlüne aşk tohumunu ekeli senin sevginden başka bir havaya kapılmasına imkân mı var?

بندگی تش چنان درخورد شد ** که شهی اندر دل او سرد شد

Senin kulluğun, onu öyle bir hale getirmiştir ki padişahlık bile artık gönlüne soğuk gelmede.

شاهی و شه‌زادگی در باختست ** از پی تو در غریبی ساختست

Padişahlığı da oynamış, yutulmuştur, şehzadeliği de. Senin ardına düşmüş, bir garip olmuştur.

صوفیست انداخت خرقه وجد در ** کی رود او بر سر خرقه دگر 4415

O, âdeta bir sofidir, vecde gelmiş, hırkasını atmıştır. Artık bir daha hırkasını alır mı hiç?

میل سوی خرقه‌ی داده و ندم ** آنچنان باشد که من مغبون شدم

Verdiği hırkayı almak, pişman olmak, ben aldanmışım;

باز ده آن خرقه این سو ای قرین ** که نمی‌ارزید آن یعنی بدین

Arkadaş, o hırkayı tekrar bana ver. Ulaştığım vecit, bu hırkaya değmez demektir.

دور از عاشق که این فکر آیدش ** ور بیاید خاک بر سر بایدش

Bu fikir, âşıktan pek uzaktır. Âşık, böyle bir düşünceye düşmez. Eğer ona böyle bir düşünce gelirse toprak başına!

عشق ارزد صد چو خرقه کالبد ** که حیاتی دارد و حس و خرد

Aşk, diri olan, duygusu ve aklı bulunan yüzlerce beden hırkasına değer.

خاصه خرقه‌ی ملک دنیا کابترست ** پنج دانگ مستیش درد سرست 4420

Hele şu sonu olmayan dünya mülkünün hırkası nedir ki? Ancak beş kuruşçuk eden sarhoşluğu bile bir baş ağrısıdır.

ملک دنیا تن‌پرستان را حلال ** ما غلام ملک عشق بی‌زوال

Dünya mülkü, bedene tapanlara helâldir. Bizse zevali olmayan aşk saltanatına kuluz.

عامل عشقست معزولش مکن ** جز به عشق خویش مشغولش مکن

Padişahım, bu delikanlı aşk valisidir. Onu azletme. Kendi aşkından başka bir şeyle oyalama onu.

منصبی کانم ز ریت محجبست ** عین معزولیست و نامش منصبست

Senin yüzünü göstermeyen mevki, âdi bir mevkidir. Makamdır ama hakikatte azledilmenin ta kendisidir o.

موجب تاخیر اینجا آمدن ** فقد استعداد بود و ضعف فن

Şimdiye kadar buraya gelmemesindeki, geç kalmasındaki sebep, istidadının olmaması ve bedeninin arık bulunmasıydı.

بی ز استعداد در کانی روی ** بر یکی حبه نگردی محتوی 4425

Hazırlığın olmadan bir madene bile gitsen bir habbe alamazsın.

هم‌چو عنینی که بکری را خرد ** گرچه سیمین‌بر بود کی بر خورد

Hani erkekliği olmayan adamın kız alması gibi. Tutalım kız pek güzel, gümüş gibi bedeni var, ona ne fayda?

چون چراغی بی ز زیت و بی فتیل ** نه کثیرستش ز شمع و نه قلیل

Zeytinyağı ve fitili konmamış kandil, ne çok bir aydınlık verir, ne az!

در گلستان اندر آید اخشمی ** کی شود مغزش ز ریحان خرمی

Burnu koku almıyan biri, gül bahçesine girse o güzel kokulardan bir neşe almaz ki.

هم‌چو خوبی دلبری مهمان غر ** بانگ چنگ و بربطی در پیش کر

Bu iş, bir namussuzun önündeki güzele, bir sağırın yanında çalınan cenk ve barbet sesine benzer.

هم‌چو مرغ خاک که آید در بحار ** زان چه یابد جز هلاک و جز خسار 4430

Karada yaşayan kuş, denize dalsa helak olmadan başka eline ne geçer?

هم‌چو بی‌گندم شده در آسیا ** جز سپیدی ریش و مو نبود عطا

Buğdayı olmaksızın değirmene gidenin ancak saçı, sakalı ağarır, başka bir şey elde edemez.

آسیای چرخ بر بی‌گندمان ** موسپیدی بخشد و ضعف میان

Felek değirmeni, buğdayı olmayanların saçını, sakalını ağartır, kendilerini zayıflatır.

لیک با باگندمان این آسیا ** ملک‌بخش آمد دهد کار و کیا

Fakat biz, bu değirmene buğdayımızla geldik. Bu değirmen, bize mal mülk bağışlar, iş güç verir.

اول استعداد جنت بایدت ** تا ز جنت زندگانی زایدت

Önce cennete girmeye istidat gerek ki cennetten bir dirlik elde edesin.

طفل نو را از شراب و از کباب ** چه حلاوت وز قصور و از قباب 4435

Yeni doğmuş çocuk, şaraptan, kebaptan, köşklerden, kubbelerden ne anlar?

حد ندارد این مثل کم جو سخن ** تو برو تحصیل استعداد کن

Bu örneğin sonu gelmez, sözü kısa kes. Yürü, istidat elde etmeye çalış.

بهر استعداد تا اکنون نشست ** شوق از حد رفت و آن نامد به دست

İşte bu delikanlı da istidat sahibi olmak için şimdiye kadar oturdu. İştiyakı hadden aştı, fakat istidat sahibi olamadı.

گفت استعداد هم از شه رسد ** بی ز جان کی مستعد گردد جسد

İstidat da padişahtan elde edilir. Can olmadıkça bedende istidat mı olur dedi.

لطف‌های شه غمش را در نوشت ** شد که صید شه کند او صید گشت

Padişahın lûtufları, onun gamını dürdü. Kendisi avlandı hâsılı, belki padişahı da avlar.

هر که در اشکار چون تو صید شد ** صید را ناکرده قید او قید شد 4440

Aşikâr olarak senin gibi avlanan avı tutamadan av olur, bağlanır, bağlara giriftar olur gider.

هرکه جویای امیری شد یقین ** پیش از آن او در اسیری شد رهین

Kim beylik ararsa o beyliği elde edemeden mutlaka tutsak olur.

عکس می‌دان نقش دیباجه‌ی جهان ** نام هر بنده‌ی جهان خواجه‌ی جهان

Cihan dibacesini aksine bil. Her kulun adını âlem padişahı tak.

ای تن کژ فکرت معکوس‌رو ** صد هزار آزاد را کرده گرو

Ey aksine gidişli ve ters düşünceli beden! Yüz binlerce hürü esir etmişsin.

مدتی بگذار این حیلت پزی ** چند دم پیش از اجل آزاد زی

Bir zamancağız şu hileyi, düzeni bırak da ölümden önce birkaç solukluk zaman da hür yaşa.

ور در آزادیت چون خر راه نیست ** هم‌چو دلوت سیر جز در چاه نیست 4445

Sana eşek gibi, hürlükte yol yoksa kova gibi ancak kuyunun içine dalar çıkarsın.

مدتی رو ترک جان من بگو ** رو حریف دیگری جز من بجو

Bir zamancağız kendi canını terket, yürü, kendine benden başka bir yardak ara.

نوبت من شد مرا آزاد کن ** دیگری را غیر من داماد کن

Benim nöbetim geldi, artık beni azadet; benden başkasını kendine damat edin!

ای تن صدکاره ترک من بگو ** عمر من بردی کسی دیگر بجو

Ey yüz türlü işe girişen beden, beni bırak. Ömrümü zâyettin, artık benden başka birini ara.

مفتون شدن قاضی بر زن جوحی و در صندوق ماندن و نایب قاضی صندوق را خریدن باز سال دوم آمدن زن جوحی بر امید بازی پارینه و گفتن قاضی کی مرا آزاد کن و کسی دیگر را بجوی الی آخر القصه

Kadının, Cuha' nın karısına kapılması, sandıkta kalması, kadı naibinin, sandığı satın alması. Ertesi yılı yine Cuha' nın karısının bıldır elde ettiği parayı umarak kadıya başvurması, kadının, "Beni azadet, başkasını ara" demesi