از پدر یابید آن ملک ای عجب ** تا غرورش داد ظلمات نسب

Acaba o saltanatı babadan mı bulmuştu da gururu, kendisini soy sop karanlıklarına daldırdı?

دیگران را گر ام و اب شد حجاب ** او ز ما یابید گوهرها به جیب 4855

Başkalarına ana, baba perde kesilir. Fakat o, yeninde, yakasında bulunan mücevherleri bizden buldu.

گرگ درنده‌ست نفس بد یقین ** چه بهانه می‌نهی بر هر قرین

Şüphe yok ki kötü bir arkadaş olan nafis, yırtıcı bir kurttur. Sen ona bak, ne diye her arkadaşa bahane bulup duruyorsun?

در ضلالت هست صد کل را کله ** نفس زشت کفرناک پر سفه

Sapıklık âleminde her kele bir külah vardır. Çirkin kâfir ve işi gücü pislikten ibaret nefis diyorum ya.

زین سبب می‌گویم این بنده‌ی فقیر ** سلسله از گردن سگ برمگیر

Ey yoksul, bunun için diyorum işte. Köpeğin boynundan tasmayı çözme.

گر معلم گشت این سگ هم سگست ** باش ذلت نفسه کو بدرگست

Bu köpek, terbiye edilse bile yine köpektir. "Ne mutlu nefsini aşağılayana" hükmüne uy, o, kötü damarlıdır.

فرض می‌آری به جا گر طایفی ** بر سهیلی چون ادیم طایفی 4860

Taif sahtiyanı gibi bir Süheyl yıldızının etrafında döner dolaşırsan farzı yerine getirmiş olursun,

تا سهیلت وا خرد از شر پوست ** تا شوی چون موزه‌ای هم‌پای دوست

Nihayet Süheyl yıldızı, onu deri şerrinden kurtarır. Bu suretle de sevgilinin ayağına giydiği çediğe dönersin.

جمله قرآن شرح خبث نفس‌هاست ** بنگر اندر مصحف آن چشمت کجاست

Bütün Kur'an, nefsin kötülüklerini anlatmadadır. Mushafa bak da, gör, fakat sende o göz nerde?

ذکر نفس عادیان کالت بیافت ** در قتال انبیا مو می‌شکافت

Vesile bulup da peygamberle savaşmada kılı kırka yaran aşağılık kişileri anlatıp durmadadır.

قرن قرن از شوم نفس بی‌ادب ** ناگهان اندر جهان می‌زد لهب

Zaman zaman edepsiz nefsin kötülüğünden ansızın âleme alevler yayılmıştır.

رجوع کردن بدان قصه کی شاه‌زاده بدان طغیان زخم خورد از خاطر شاه پیش از استکمال فضایل دیگر از دنیا برفت

Şehzade, padişahın gönlünden bir zahım yedi, faziletlere tamamiyle sahip otamadan dünyadan gitti.

قصه کوته کن که رای نفس کور ** برد او را بعد سالی سوی گور 4865

Hikâyeyi kısa kes. O gayretli padişahın gayreti bir yıl sonra şehzadeyi mezara götürdü.

شاه چون از محو شد سوی وجود ** چشم مریخیش آن خون کرده بود

Padişah, mahiv âleminden varlık âlemine gelinceye kadar Mirrih yıldızı gibi kan dökücü olan gözü, o kanı dökmüş gitmişti.

چون به ترکش بنگرید آن بی‌نظیر ** دید کم از ترکشش یک چوبه تیر

O eşsiz padişah tirkeşine bakınca gördü ki bir ok yok.

گفت کو آن تیر و از حق باز جست ** گفت که اندر حلق او کز تیر تست

Tanrı etrafında fırlayan o ok nerde? dedi. Onun boğazındaki ok, senin attığın ok diye cevap geldi.

عفو کرد آن شاه دریادل ولی ** آمده بد تیر اه بر مقتلی

O deryadil padişah affetti ama ne fayda. Ok, can alacak yerine raslamıştı.

کشته شد در نوحه‌ی او می‌گریست ** اوست جمله هم کشنده و هم ولیست 4870

Şehzade öldürüldü. Fakat ona padişah yas tutup ağlamaya koyuldu, öldüren de o, öldürülene veli olan da o.

ور نباشد هر دو او پس کل نیست ** هم کشنده‌ی خلق و هم ماتم‌کنیست

İkisi de o olmasa kül değildir. O, hem halkı öldürür, hem yasını tutar.

شکر می‌کرد آن شهید زردخد ** کان بزد بر جسم و بر معنی نزد

O benzi sararmış şehit de, bedenimi okladı, mânamı değil ya diye şükretmedeydi.

جسم ظاهر عاقبت خود رفتنیست ** تا ابد معنی بخواهد شاد زیست

Zâhirî beden, nihayet gideceği yere gidecek. Fakat mâna, ebediyen neşeli bir surette yaşıyacak.

آن عتاب ار رفت هم بر پوست رفت ** دوست بی‌آزار سوی دوست رفت

Darılmada ancak bedendeydi. Sevgili incinmeden sevgiliyle kavuştu.

گرچه او فتراک شاهنشه گرفت ** آخر از عین الکمال او ره گرفت 4875

Gerçi şehzade, o padişahlar padişahının terkisine yapıştı, fakat nihayet göze geldi, yolu tutup gitti.

و آن سوم کاهل‌ترین هر سه بود ** صورت و معنی به کلی او ربود

Üçüncü kardeşleri, her üçünün de en tembeliydi; fakat suret bakımından da öndülü o kaptı, mâna bakımından da.

وصیت کردن آن شخص کی بعد از من او برد مال مرا از سه فرزند من کی کاهل‌ترست

Bir adamın, benden sonra malımı üç oğlumun en tembeli hangisiyse o alsın diye vasiyette bulunması

آن یکی شخص به وقت مرگ خویش ** گفت بود اندر وصیت پیش‌پیش

Bir adam, ölürken peşin peşin vasiyette bulunmaktaydı.

سه پسر بودش چو سه سرو روان ** وقف ایشان کرده او جان و روان

Yürüyen selviye benzer üç oğlu vardı. Canını, malını onlara vakfetmişti.

گفت هرچه در کفم کاله و زرست ** او برد زین هر سه کو کاهل‌ترست

Dedi ki: Elimizde ne kadar kumaşım, ne kadat altınım varsa bu üçünden en tembelinin.

گفت با قاضی و پس اندرز کرد ** بعد از آن جام شراب مرگ خورد 4880

Kadıya vasiyetini söyledi, bir hayli öğütlerde bulunduktan sonra ecel şerbetini içti.

گفته فرزندان به قاضی کای کریم ** نگذریم از حکم او ما سه یتیم

Oğulları kadıya dediler ki: Ey kerem sahibi, üçümüz de yetimiz. Babamızın hükmünden dışarı çıkmayız.

سمع و طاعه میکنیم او راست دست ** آنچه او فرمود بر ما نافذست // ما چو اسماعیل ز ابراهیم خود ** سر نپیچیم ارچه قربان میکند

Biz, İsmail gibi bizi kurban bile etse İbrahimimizden baş çevirmez, ona isyan etmeyiz.

گفت قاضی هر یکی با عاقلیش ** تا بگوید قصه‌ای از کاهلیش

Kadı dedi ki: Her birimiz akıllıca tembelliğine ait bir hikâye söylesin de

تا ببینم کاهلی هر یکی ** تا بدانم حال هر یک بی‌شکی 4885

Bakalım hangimiz daha tembel. Her birinizin halini anlıyayım bir kere şüphem kalmasın.

عارفان از دو جهان کاهل‌ترند ** زانک بی شد یار خرمن می‌برند

Arifler, iki âleme de aldırış etmezler. İki âlemde de tembeldir onlar. Çünkü nadassız harman devşirirler.

کاهلی را کرده‌اند ایشان سند ** کار ایشان را چو یزدان می‌کند

Onlar, tembelliğini senet edinmişlerdir. Çünkü onların işini Tanrı başarır.

کار یزدان را نمی‌بینند عام ** می‌نیاسایند از کد صبح و شام

Halk, Tanrı'nın işini görmez. Bu yüzden de sabah akşam dilencilikten vazgeçerler.

هین ز حد کاهلی گویید باز ** تا بدانم حد آن از کشف راز

Evet, tembelliğinizi söyleyin de sırrınızı anlayayım, tembelliğinizin derecesini bileyim.

بی‌گمان که هر زبان پرده‌ی دلست ** چون بجنبد پرده سرها واصلست 4890

Şüphe yok her dil, gönüle perdedir. Perde deprendi mi sırlara erilir.

پرده‌ی کوچک چو یک شرحه کباب ** می‌بپوشد صورت صد آفتاب

Kebap olmuş bir et parçası kadar küçücük bir perde yüzlerce güneşi örter.

گر بیان نطق کاذب نیز هست ** لیک بوی از صدق و کذبش مخبرست

Hattâ söz, yalan bile olsa sözdeki koku, onun doğru, yahut yalan olduğunu haber verir.

آن نسیمی که بیایدت از چمن ** هست پیدا از سموم گولخن

Çayırlıktan, çimenlikten gelen yel, külhandan esip gelen yelden farkedilir.

بوی صدق و بوی کذب گول‌گیر ** هست پیدا در نفس چون مشک و سیر

Doğru sözle ahmağı aldatan yalan misk ve sarımsak kokusu gibi nefesten anlaşılır.

گر ندانی یار را از ده‌دله ** از مشام فاسد خود کن گله 4895

İkilikli ve münafık dostunu, münafıklığından anlamıyorsan ondan gelen pis kokudan anla.

بانگ حیزان و شجاعان دلیر ** هست پیدا چون فن روباه و شیر

Puştların nârasiyle babayiğit erlerin narası, tilkiyle aslanın sesi gibi farkedilir.

یا زبان هم‌چون سر دیگست راست ** چون بجنبد تو بدانی چه اباست

Yahut da dil, tenceresinin kapağına benzer. Oynadı, açıldı mı içinde ne yemek var, anlarsın.

از بخار آن بداند تیزهش ** دیگ شیرینی ز سکباج ترش

Aklı keskin adam, tencerede tatlı yemek mi var, sirkeli ve ekşi aş mı? Dumanından anlar.

دست بر دیگ نوی چون زد فتی ** وقت بخریدن بدید اشکسته را

Biri, yeni bir çömlek almak istese alırken çömleğe elini vurdu mu kırıksa derhal anlar, kırığını görür.

گفت دانم مرد را در حین ز پوز ** ور نگوید دانمش اندر سه روز 4900

Çocukların biri dedi ki: Ben adamı, sözünden derhal anlarım. Söz söylemezse üç gün içinde yine ne haldedir, nasıl adamdır? Anlar, bilirim.

وآن دگر گفت ار بگوید دانمش ** ور نگوید در سخن پیچانمش

Öbürü, söylerse anlarım, söylemezse onu söz söylemeye mecbur eder, sıkıştırırın, dedi.

گفت اگر این مکر بشنیده بود ** لب ببندد در خموشی در رود

Kadı dedi ki: Ya o bu hileyi duymuşsa. Ağzını kapar, susar, hiç söz söylemez.

مثل

Örnek

آنچنان که گفت مادر بچه را ** گر خیالی آیدت در شب فرا

Hani ananın biri, çocuğuna dedi ki: Geceleyin sana bir hayal görünürse,