- Akıl bahisleri hüküm sürdüğü sırada Ömer’le Ebülhakem sırdaştı.
- آن زمان که بحث عقلی ساز بود ** این عمر با بو الحکم هم راز بود
- Fakat Ömer, akıl âleminden can âlemine gelince can bahsinde Ebülhakem, Ebucehil oldu.
- چون عمر از عقل آمد سوی جان ** بو الحکم بو جهل شد در حکم آن
- Ebucehil, cana nispetle esasen cahil olmakla beraber his ve akıl bakımından kâmildi. 1505
- سوی حس و سوی عقل او کامل است ** گر چه خود نسبت به جان او جاهل است
- Akıl ve bahsi, bil ki eser, yahut sebeptir (Onunla müessir ve müsebbip anlaşılır). Can bahsi ise büsbütün şaşılacak bir şeydir.
- بحث عقل و حس اثر دان یا سبب ** بحث جانی یا عجب یا بو العجب
- Ey nur isteyen! Can ziyası parladı; lâzım, mülzem, nâfî, muktazî kalmadı. Bir gören kişinin.
- ضوء جان آمد نماند ای مستضی ** لازم و ملزوم و نافی مقتضی
- Nuru doğmuş parlamaktayken sopa gibi bir delilden vazgeçeceği meydandadır.
- ز آن که بینایی که نورش بازغ است ** از دلیل چون عصا بس فارغ است
- “ Ve Hüve maaküm eynemâ küntüm “ âyetinin tefsiri
- تفسیر و هو معکم أين ما کنتم
- Yine hikâyeye geldik; zaten ne zaman hikâyeden ayrıldık ki?
- بار دیگر ما به قصه آمدیم ** ما از آن قصه برون خود کی شدیم
- Cehil bahsine gelirsek o Tanrı’nın zindanıdır; ilim bahsine gelirsek onun bağı ve sayvanı. 1510
- گر به جهل آییم آن زندان اوست ** ور به علم آییم آن ایوان اوست
- Uyursak onun sarhoşlarıyız; uyanık olursak onun hikâyesinden bahsetmekteyiz.
- ور به خواب آییم مستان وی‌‌ایم ** ور به بیداری به دستان وی‌‌ایم
- Ağlarsak rızıklarla dolu bulutuyuz; gülersek şimşek!
- ور بگرییم ابر پر زرق وی‌‌ایم ** ور بخندیم آن زمان برق وی‌‌ایم
- Kızar, savaşırsak bu, kahrının aksidir, barışır, özür serdedersek muhabbetinin aksidir.
- ور به خشم و جنگ عکس قهر اوست ** ور به صلح و عذر عکس مهر اوست
- Bu dolaşık ve karmakarışık âlemde biz kimiz? Elif gibiyiz. Elifinse esasen, hiç ama hiçbir şeyi yoktur!
- ما که‌‌ایم اندر جهان پیچ پیچ ** چون الف او خود چه دارد هیچ هیچ
- Elçinin Ömer’den - Tanrı ondan razı olsun - , ruhların bu balçığa müptelâ olmalarının sebebini sorması
- سؤال کردن رسول روم از عمر از سبب ابتلای ارواح با این آب و گل اجساد
- Ömer’e “O duru suyun bulanık yerde hapsedilmesinin hikmeti ne, bunda ne sır var? 1515
- گفت یا عمر چه حکمت بود و سر ** حبس آن صافی در این جای کدر
- Duru su, toprakta gizlenmiş; saf can cisimlerde mukayyet olmuş, sebebi nedir?” dedi.
- آب صافی در گلی پنهان شده ** جان صافی بسته‌‌ی ابدان شده
- Ömer dedi ki: “Sen derin bir bahse dalıyorsun. Meselâ manayı harflerle takyit eder(bir söz söylersin).
- گفت تو بحثی شگرفی می‌‌کنی ** معنیی را بند حرفی می‌‌کنی
- Serbest olan manayı hapsettin, nefesi bir kelime ile takyit eyledin.
- حبس کردی معنی آزاد را ** بند حرفی کرده ای تو یاد را
- Sen faydadan mahcup iken; ruhun bedene gelmesindeki faydayı bilmezken; bunu, bir fayda elde etmek için yaparsın da.
- از برای فایده این کرده‌‌ای ** تو که خود از فایده در پرده‌‌ای
- Fayda, kendisinde zuhur eden Tanrı, bizim gördüğümüzü nasıl görmez? 1520
- آن که از وی فایده زاییده شد ** چون نبیند آن چه ما را دیده شد
- Mananın kelimelerle söylenmesinde yüz binlerce fayda var. Bu faydaların her biri, canın cesede girmesindeki faydaya nispetle pek değersiz.
- صد هزاران فایده ست و هر یکی ** صد هزاران پیش آن یک اندکی
- Cüzilerin cüz’ü olan senin bu nefesin, bu söz söylemen, küllî bir fayda temin ederse ruhun bedene girmesiyle meydana gelen küll, neden faydasız olsun?
- آن دم نطقت که جزو جزوهاست ** فایده شد کل کل خالی چراست
- Sen bir cüz iken fayda görüyorsun. O halde neden kınama elini külle uzatıyor, onu neden kınıyorsun?
- تو که جزوی کار تو با فایده ست ** پس چرا در طعن کل آری تو دست
- Sözün faydası yoksa söyleme, varsa itirazı bırakıp şükretmeye çalış!
- گفت را گر فایده نبود مگو ** ور بود هل اعتراض و شکر جو
- Tanrı’ya şükretmek herkesin boynunun borcudur. Kavga etmek, suratını ekşitmek, şükür değildir. 1525
- شکر یزدان طوق هر گردن بود ** نه جدال و رو ترش کردن بود
- Şükretmek surat ekşitmeden ibaretse sirke gibi şükreden hiç kimse yok!
- گر ترش رو بودن آمد شکر و بس ** پس چو سرکه شکر گویی نیست کس
- Sirke, ciğere gitmek için yol arıyorsa ona “şekerle karış da sirkengübin ol” de!
- سرکه را گر راه باید در جگر ** گو بشو سرکنگبین او از شکر