Ulu kişi, hele bu kıyas, tavsif edilemeyecek vahiyde aşağılık duygusunun kıyası olursa...
خاصه ای خواجه قیاس حس دون ** اندر آن وحیی که هست از حد فزون
Senin duygu kulağın harfleri anlayabilirse de bil ki gaybı duyan kulağın sağırdır.3395
گوش حس تو به حرف ار در خور است ** دان که گوش غیب گیر تو کر است
Nas karşısında ilk olarak kıyası ileri süren İblis’ti
اول کسی که در مقابله‌‌ی نص قیاس آورد ابلیس بود
Tanrı nurlarına karşı bu kıyasçıkları ileri süren ilk kişi, İblisti.
اول آن کس کاین قیاسکها نمود ** پیش انوار خدا ابلیس بود
Dedi ki: “ Şüphe yok, ateş topraktan daha iyidir. Ben ateşten yaratıldım Âdem kapkara topraktan.
گفت نار از خاک بی‌‌شک بهتر است ** من ز نار و او ز خاک اکدر است
Şu halde fer’i, asla nispetle mukayese edelim: O zulmettendir, biz aydın nurdan.”
پس قیاس فرع بر اصلش کنیم ** او ز ظلمت ما ز نور روشنیم
Tanrı “ Hayır, soy sop yok. Zâhitlik ve şüpheli şeylerden çekinmek, faziletin mihrabıdır.
گفت حق نی بل که لا انساب شد ** زهد و تقوی فضل را محراب شد
Bu, fâni dünyanın mirası değildir ki soy sop yüzünden onu elde edesin. Bu can mirasıdır.3400
این نه میراث جهان فانی است ** که به انسابش بیابی جانی است
Hattâ Peygamberlerin mirası. Bunun vârisi şüpheli şeylerden sakınan müminlerin canıdır.
بلکه این میراثهای انبیاست ** وارث این جانهای اتقیاست
O Ebucehl’in oğlu, açıkça müslüman oldu; şu Nuh Peygamberin oğlu yolunu yanılanlardan.
پور آن بو جهل شد مومن عیان ** پور آن نوح نبی از گمرهان
Topraktan yaratılan, ay gibi nurlandı. Ateşten yaratılan sen, yüzü kara oldun, defol!” dedi.
زاده‌‌ی خاکی منور شد چو ماه ** زاده‌‌ی آتش تویی رو رو سیاه
Bu kıyaslar, bu araştırmalar; bulutlu günde, yahut geceleyin kıbleyi bulmak içindir.
این قیاسات و تحری روز ابر ** یا به شب مر قبله را کرده ست حبر
Fakat güneş doğmuş, Kâbe de karşıdayken bu kıyası, bu araştırmayı bırak, arama!3405
لیک با خورشید و کعبه پیش رو ** این قیاس و این تحری را مجو
Kıyas yüzünden Kâbe’yi görmezlikten gelme, ondan yüz çevirme. Doğruyu Tanrı daha iyi bilir.
کعبه نادیده مکن رو زو متاب ** از قیاس الله أعلم بالصواب
Tanrı kuşundan bir ötüş duyunca ders beller gibi yalnız zâhirini beller, hatırında tutarsın.
چون صفیری بشنوی از مرغ حق ** ظاهرش را یاد گیری چون سبق
Sonra da kendinden kıyaslar yapar, hayalin ta kendisini hakikat sanırsın.
وانگهی از خود قیاساتی کنی ** مر خیال محض را ذاتی کنی
Abdâllerin ıstılahları vardır ki sözlerin, onlardan haberi yok.
اصطلاحاتی است مر ابدال را ** که نباشد ز آن خبر اقوال را
Sen, kuş dilini, yalnız ses bakımından öğrendin; yüzlerce kıyas ve hevesler ateşledin.3410
منطق الطیری به صوت آموختی ** صد قیاس و صد هوس افروختی
Fakat o hastanın incindiği gibi senden de gönüller incindi, kederlendi. Halbuki sağır, kendi zannına kapılıp, isabet ettiğini sanıp sevincinden sarhoş oldu.
همچو آن رنجور دلها از تو خست ** کر به پندار اصابت گشته مست
O Vahiy Kâtibi de kuşun sesini duyup kendini de o kuşla eşit sandı.
کاتب آن وحی ز آن آواز مرغ ** برده ظنی کاو بود همباز مرغ
Fakat kuş, bir kanat vurup onu kör etti işte... Onu ölümün ve elemin ta dibine kadar götürdü.
مرغ پری زد مر او را کور کرد ** نک فرو بردش به قعر مرگ و درد
Kendinize gelin, sizde bir akis, yahut zan yüzünden göklerdeki duraklarınızdan düşmeyesiniz.
هین به عکسی یا به ظنی هم شما ** در میفتید از مقامات سما
Hârût’la Mârût’sanız da, “ Biz sana saf saf ibadet ediyoruz” damının üstünde herkesten ileriyseniz de.3415
گر چه هاروتید و ماروت و فزون ** از همه بر بام نحن الصافون
Kötülerin kötülüklerine acıyın. Benliğin kendini görüp beğenmenin etrafında dolaşmayın.
بر بدیهای بدان رحمت کنید ** بر منی و خویش بینی کم تنید
Kendinize gelin. Tanrı gayreti, pusudan çıkmayı görsün; baş aşağı yerin dibine gidersiniz.
هین مبادا غیرت آید از کمین ** سر نگون افتید در قعر زمین
İkisi de dediler ki: “ Tanrı, ferman senin,senin ihsanın, senin koruman olmazsa nerede bir ihsan, nerede bir koruyan?”
هر دو گفتند ای خدا فرمان تراست ** بی‌‌امان تو امانی خود کجاست