O bilgili, idrakli kavimler hileler düzmüşler, tedbirlerde bulunmuşlardır. Öyle tedbirler ki o tedbirlerle dağ bile tâ dibinden kopar, yerinden ayrılırdı.
مکرها کردند آن دانا گروه ** که ز بن بر کنده شد ز آن مکر کوه
Tanrı, onların hile ve tedbirlerini “O tedbirler yüzünden dağların tepeleri bile oynar, yıkılır, dümdüz olurdu” diye övdü.
کرد وصف مکرهاشان ذو الجلال ** لتزول منه اقلال الجبال
(Bunca tedbirlerine rağmen) o avlanmalarından, o çalışmalarından ezelde verilen kısmetten başka bir şey yüz göstermedi…
جز که آن قسمت که رفت اندر ازل ** روی ننمود از شکار و از عمل
Hepsi tedbirlerden de âciz kaldılar, çalışmadan da; ortada Tanrı’nın işi ve hükümleri kaldı.
جمله افتادند از تدبیر و کار ** ماند کار و حکم‌‌های کردگار
Adı, sanı belli kişi! Kazanmayı bir addan başka bir şey bilme; ey kurnaz ve hilekâr adam! Çalışmayı bir vehimden başka bir şey sanma.”955
کسب جز نامی مدان ای نامدار ** جهد جز وهمی مپندار ای عیار
Azrail’in birisine bakması, onun da Süleyman Aleyhisselâm’ın sarayına kaçması, tevekkülün çalışmadan üstün olduğu ve çalışmadaki faydaların azlığı
نگریستن عزراییل بر مردی و گریختن آن مرد در سرای سلیمان و تقریر ترجیح توکل بر جهد و قلت فایده‌‌ی جهد
Sâf bir adam, bir kuşluk çağında koşa koşa Süleyman’ın adalet sarayına erişti.
زاد مردی چاشتگاهی در رسید ** در سرا عدل سلیمان در دوید
Yüzü gamdan sararmış, dudakları morarmıştı. Süleyman, ona “Efendi ne oldu?” dedi.
رویش از غم زرد و هر دو لب کبود ** پس سلیمان گفت ای خواجه چه بود
O “Azrail, bana öyle bir hışımla, öyle bir kinle baktı ki…” dedi
گفت عزراییل در من این چنین ** یک نظر انداخت پر از خشم و کین
Süleyman “Peki, şimdi ne diliyorsan dile bakalım” dedi. O dedi ki: “Ey canları koruyan! Rüzgâra emret;
گفت هین اکنون چه می‌‌خواهی بخواه ** گفت فرما باد را ای جان پناه
Beni tâ Hindistan’a götürsün; belki kulunuz oraya gidince canını kurtarır.”960
تا مرا ز ینجا به هندستان برد ** بو که بنده کان طرف شد جان برد
İşte halk fakirlikten böyle korkar. Onun için insanlar hırs, emele lokma olurlar.
نک ز درویشی گریزانند خلق ** لقمه‌‌ی حرص و امل ز آنند خلق
Fakirlikten korkmak, tıpkı o adamın ölümden korkmasına benzer. Hırsı, çalışmayı da sen Hindistan farz et!
ترس درویشی مثال آن هراس ** حرص و کوشش را تو هندستان شناس
Süleyman rüzgâra emretti; rüzgâr da onu derhal Hindistan’da bir adaya götürdü.
باد را فرمود تا او را شتاب ** برد سوی قعر هندستان بر آب
Ertesi gün Süleyman, divan vakti halkla buluşunca Azrail’e dedi ki:
روز دیگر وقت دیوان و لقا ** پس سلیمان گفت عزراییل را
Acaba bu işi, o adamı hanümanından avare etmek için mi yaptın?965
کان مسلمان را بخشم از چه چنان ** بنگریدی تا شد آواره ز خان
Ben ona hışımla ne vakit baktım? Onu yol uğrağında görünce şaşırdım.
گفت من از خشم کی کردم نظر ** از تعجب دیدمش در رهگذر
Çünkü Hak bana “Haydi bugün var, onun canını Hindistan’da al” buyurdu.
که مرا فرمود حق که امروز هان ** جان او را تو به هندستان ستان
Taaccüple “Yüz tane kanadı olsa Hindistan’a gitmesi yine uzak” dedim.”
از عجب گفتم گر او را صد پر است ** او به هندستان شدن دور اندر است
İşte sen dünya işlerini hep buna kıyas et, gözünü aç da gör!
تو همه کار جهان را همچنین ** کن قیاس و چشم بگشا و ببین
Kimden kaçıyoruz, kendimizden mi? Ne olmayacak şey! Kimden kapıp kurtarıyoruz, Hak’tan mı? Ne boş zahmet!970
از که بگریزیم از خود ای محال ** از که برباییم از حق ای وبال
Yine aslanın çalışmayı tevekküle tercih etmesi ve çalışmanın faydalarını bildirmesi
باز ترجیح‌‌نهادن شیر جهد را بر توکل و فواید جهد را بیان کردن
Aslan dedi ki: “Doğru ama Peygamberlerin, müminlerin çalışmalarını da gör.
شیر گفت آری و لیکن هم ببین ** جهدهای انبیا و مومنین
Cefadan, kahırdan ne gördülerse mükâfata nail oldular; Tanrı onların mücahedesini zayi etmedi.
حق تعالی جهدشان را راست کرد ** آن چه دیدند از جفا و گرم و سرد
Onların başvurdukları çareler her hususta lâtif oldu. Çünkü zariften ne gelirse zariftir.
حیله‌‌هاشان جمله حال آمد لطیف ** کل شی‌‌ء من ظریف هو ظریف
Tuzakları felek kuşunu tuttu; noksanları tamamen sayıldı.
دامهاشان مرغ گردونی گرفت ** نقصهاشان جمله افزونی گرفت
Ey ulu kişi! Nebîlerin ve velilerin yolunda çalış!975
جهد می‌‌کن تا توانی ای کیا ** در طریق انبیا و اولیا