Hâlbuki o hararet, o şuleler, demir için kâfi değildir. Çünkü demir, ejderha gibi olan ateşin yalımını ister.
لیک آهن را لطیف آن شعلههاست ** کاو جذوب تابش آن اژدهاست
O demir, meşakkatlere tahammül eden fakirdir. Çekicin altında, ateşin içinde kıpkırmızı bir hale gelir; ondan hoşlanır.830
هست آن آهن فقیر سخت کش ** زیر پتک و آتش است او سرخ و خوش
Bu çeşit fakir, ateşin vasıtasız perdecisidir, vasıta ve vesile olmaksızın ateşin ta ortasına kadar girer.
حاجب آتش بود بیواسطه ** در دل آتش رود بیرابطه
Fakat su ve su oğulları; hicap olmaksızın, bir vasıta bulunmaksızın ne ateşten olgun bir hale gelirler, ne ateşin hitabına mazhar olurlar.
بیحجاب آب و فرزندان آب ** پختگی ز آتش نیابند و خطاب
Ayağa, yürümek için nasıl ayakkabı lâzımsa bunlara da ateşten feyz almak için bir tencere yahut tava lâzımdır.
واسطه دیگی بود یا تابهای ** همچو پا را در روش پا تابهای
Yahut da ortada bir yer gerektir ki hava ısınsın, kızsın da harareti suya müessir olsun.
یا مکانی در میان تا آن هوا ** میشود سوزان و میآرد بما
Fakir ona derler ki şûlelerle vasıtasız rabıtası vardır.835
پس فقیر آن است کاو بیواسطه ست ** شعلهها را با وجودش رابطه ست
Hakikatte âlemin gönlü odur. Çünkü ten (gibi olan âleme) bu gönül vasıtasıyla feyz gelir, ten (gibi olan cihan), bu gönül yüzünden işe yarar.
پس دل عالم وی است ایرا که تن ** میرسد از واسطهی این دل به فن
Gönül olmasa ten, konuşmayı ne bilir? Gönül aramasa ten, araştırmadan ne anlar?
دل نباشد، تن چه داند گفتوگو ** دل نجوید، تن چه داند جستجو
Demek ki şûlelerin nazargâhı o demirdir. Şu halde Allah’ın nazargâhı da gönüldür, ten değil!
پس نظرگاه شعاع آن آهن است ** پس نظرگاه خدا دل نی تن است
Sonra bu cüzi olan gönüller de hakikî maden olan gönül sahibinin gönlüne nispetle ten gibidir.
باز این دلهای جزوی چون تن است ** با دل صاحب دلی کاو معدن است
Bu söz, çok misal ister, çok şerh ve izah ister. Fakat avamın anlayışı sürçer diye korkuyorum.840
بس مثال و شرح خواهد این کلام ** لیک ترسم تا نلغزد وهم عام
Bu suretle iyiliğimiz kötülük olmasın. İyilik yapıyoruz diye kötülükte bulunmayalım, bu söylediğim de ancak kendimde olmadığından, ihtiyarım elimde bulunmadığından.
تا نگردد نیکویی ما بدی ** اینکه گفتم هم نبد جز بیخودی
Çarpık ayağa çarpık ayakkabı daha iyi, yoksulun eli ancak kapıya varır.
پای کج را کفش کج بهتر بود ** مر گدا را دستگه بر در بود
Padişahın, yeni aldığı iki köleyi sınaması
امتحان پادشاه به آن دو غلام که نو خریده بود
Bir padişah ucuza iki köle satın aldı. Onlardan birisiyle bir iki söz konuştu.
پادشاهی دو غلام ارزان خرید ** با یکی ز آن دو سخن گفت و شنید
Köleyi anlayışlı, zeki ve tatlı sözlü buldu. Zaten şeker gibi dudaktan ancak şeker şerbeti zuhur eder.
یافتش زیرک دل و شیرین جواب ** از لب شکر چه زاید شکر آب
Âdemoğlu dilinin altında gizlidir. Bu dil, can kapısına perdedir.845
آدمی مخفی است در زیر زبان ** این زبان پرده است بر درگاه جان
Bir rüzgâr esti de kapıyı kaldırdı mı evin içinde ne varsa görürüz.
چون که بادی پرده را در هم کشید ** سر صحن خانه شد بر ما پدید
O evde inci mi var, buğday mı; altın hazinesi mi var, yoksa yılan ve akreplerle mi dolu?
کاندر آن خانه گهر یا گندم است ** گنج زر یا جمله مار و کژدم است
Yoksa içerde hazinemi var da kapısında yılan beklemekte? Çünkü altın hazinesi bekçisiz olmaz.
یا در او گنج است و ماری بر کران ** ز انکه نبود گنج زر بیپاسبان
Köle, düşünmeden öyle söz söylemekteydi ki başkaları beş yüz defa düşünür de ancak öyle bir söz söyleyebilir.
بیتامل او سخن گفتی چنان ** کز پس پانصد تامل دیگران
Sanki içinde deniz var, deniz de baştanbaşa söyleyen incilerle dolu…850
گفتی اندر باطنش دریاستی ** جمله دریا گوهر گویاستی
Ondan parlayan her incinin nuru, Hak ile bâtılı ayırır.
نور هر گوهر کز او تابان شدی ** حق و باطل را از او فرقان شدی
Kuran’ın nuru da Hak ile bâtılı zerre, zerre fark eder, bize gösterir.
نور فرقان فرق کردی بهر ما ** ذره ذره حق و باطل را جدا
O incinin nuru, gözümüzün nuru olsaydı suali de biz sorardık, cevabı da biz verirdik.
نور گوهر نور چشم ما شدی ** هم سؤال و هم جواب از ما بدی