Uçsuz bucaksız bir su ararım da emin olayım... Ebediyen emniyet ve sıhhat içinde ömür süreyim diyordu! آب بی‌حد جویم و آمن شوم ** تا ابد در امن و صحت می‌روم
Ahmağın, bir belâya uğrayınca nadim olup ahdetmesinde bir vefa yoktur. ”Onlar tekrar dünyaya döndürülseler yapmayın diye nehyolundukları şeyleri yapmaya başlarlardı yine. Onlar yalancılardır.” suphukâzibin vefası olamaz! بیان آنک عهد کردن احمق وقت گرفتاری و ندم هیچ وفایی ندارد کی لو ردوالعادوا لما نهوا عنه و انهم لکاذبون صبح کاذب وفا ندارد
Akıl, ona diyordu k: Ahmaklık, seninle değil mi? Ahmaklıkla ahde vefa edilmez. عقل می‌گفتش حماقت با توست ** با حماقت عقل را آید شکست
Ahitlerde vefa etmek, akılla olur... Sense aklın yok a eşek değerli! عقل را باشد وفای عهدها ** تو نداری عقل رو ای خربها
Akıl, ahdini hatırlar... Akıl, unutkanlık perdesini yırtar. عقل را یاد آید از پیمان خود ** پرده‌ی نسیان بدراند خرد
Aklın olmadı mı unutkanlık, sana hâkim olur... Sana düşmanlık eder, tedbirini bozar. 2290 چونک عقلت نیست نسیان میر تست ** دشمن و باطل کن تدبیر تست
Aşağılık pervane, aklının azlığından kendini ateşe vurur... Ateş, ateşin yakıcılığı, ateşin sesi, aklına bile gelmez. از کمی عقل پروانه‌ی خسیس ** یاد نارد ز آتش و سوز و حسیس
Fakat kanadı yandı mı tövbe eder ama hırsı ve unutkanlığı yine onu ateşe atar. چونک پرش سوخت توبه می‌کند ** آز و نسیانش بر آتش می‌زند
Bir şeyi kavramak, anlamak, hıfzetmek ve hatırlamak, aklın işidir... Akıl bunların derecesini yüceltir. ضبط و درک و حافظی و یادداشت ** عقل را باشد که عقل آن را فراشت
İnci olmayınca parlaklığı nasıl olur da bulunur? Hatırlatan olmayınca adam, o işten nasıl kaçınır? چونک گوهر نیست تابش چون بود ** چون مذکر نیست ایابش چون بود
Bu vakitsiz istek de sahibinin akılsızlığındandır. Çünkü ahmaklığın nasıl bir huyu vardır? Göremez ki! 2295 این تمنی هم ز بی‌عقلی اوست ** که نبیند کان حماقت را چه خوست
O, nedamet zahmetinin sonucudur... Define gibi aydın olan aklıdan gelmez. آن ندامت از نتیجه‌ی رنج بود ** نه ز عقل روشن چون گنج بود
Zahmet geçti mi o nedamet de yok olur gider... o tövbe ve nedamet, toprak değerinde bile değildir. چونک شد رنج آن ندامت شد عدم ** می‌نیرزد خاک آن توبه و ندم
O nedamet, gam ve elem karanlığı yüzünden yükünü bağladı... Fakat gündüz geldi mi gecenin sözünü mahveder! آن ندم از ظلمت غم بست بار ** پس کلام اللیل یمحوه النهار
O gam karanlığı gitti de hoşluk vakti geldi mi gönülden de onun neticesi, o derdin doğurduğu nedamet geçip gider! چون برفت آن ظلمت غم گشت خوش ** هم رود از دل نتیجه و زاده‌اش
O adam, tövbe eder ama akıl piri ona “Tekrar dünyaya döndürülseler yine yapma denen şeylere bulaşırlar. Onları yaparlar” diye bağırıp durur. 2300 می‌کند او توبه و پیر خرد ** بانگ لو ردوا لعادوا می‌زند
Vehim aklın zıddıdır, onunla savaşır durur. Ona benzer ama o değildir. Akla sahip olan Musa aleyhsselâm’ın vehim sahibi olan Firavunla soru ve cevabı در بیان آنک وهم قلب عقلست و ستیزه‌ی اوست بدو ماند و او نیست و قصه‌ی مجاوبات موسی علیه‌السلام کی صاحب عقل بود با فرعون کی صاحب وهم بود
Ey yiğit, akıl, şehvetin zıddıdır... Şehveti dokuyan akla akıl deme. عقل ضد شهوتست ای پهلوان ** آنک شهوت می‌تند عقلش مخوان
Şehvete mağlûp olana vehim de... Vehim, halis akıllar altınının kalpıdır. وهم خوانش آنک شهوت را گداست ** وهم قلب نقد زر عقلهاست
Vehimle akıl, mihenk olmadıkça meydana çıkmaz. Her ikisini de hemen mihenge vur. بی‌محک پیدا نگردد وهم و عقل ** هر دو را سوی محک کن زود نقل
Bu mihenk de Kur’an’dır. Peygamberlerin halidir... Mihenk kalpa gel der. این محک قرآن و حال انبیا ** چون منحک مر قلب را گوید بیا
Gel de benim yüzümden ne hale girdiğini gör... Çünkü sen benim ne inişimin ehlisin ne çıkışımın! 2305 تا ببینی خویش را ز آسیب من ** که نه‌ای اهل فراز و شیب من
Aklı bir testere ikiye biçse o ateşteki altın gibi yine gülümser. عقل را گر اره‌ای سازد دو نیم ** هم‌چو زر باشد در آتش او بسیم
Vehim, âlemleri yakan Firavundur; akıl, canları parlatan aydınlatan Musa’nındır. وهم مر فرعون عالم‌سوز را ** عقل مر موسی به جان افروز را
Musa, yokluk yoluna gitti... Firavun, ona dedi ki: Sen kimsin? رفت موسی بر طریق نیستی ** گفت فرعونش بگو تو کیستی
Musa, ben akılım... Ululuk ıssı Allah’ın elçisiyim... Allah’ın ulu bürhanıyım, azgınlıktan insana emniyet veren kişiyim ben! گفت من عقلم رسول ذوالجلال ** حجةالله‌ام امانم از ضلال
Firavun dedi ki: Sus, huyluyu bırak da sen bana eski adını söyle! 2310 گفت نی خامش رها کن های هو ** نسبت و نام قدیمت را بگو