Hür uzuv taze dala benzer. Ne yana çekersen eğilir.
عضو حر شاخ تر و تازه بود ** می‌کشی هر سو کشیده می‌شود
Dilersen ondan sepet, hatt3a çember bile yaparsın.
گر سبد خواهی توانی کردنش ** هم توانی کرد چنبر گردنش
Fakat suyu çekildi mi, kökünden su almaz oldu, kurudu mu dilediğin gibi bükülmez.
چون شد آن ناشف ز نشف بیخ خود ** ناید آن سویی که امرش می‌کشد
Kur’an’dan “Namaza kalksalar da üşenerek kalkarlar” âyetini okusana. Dal kökünden meme emmiyor ki.
پس بخوان قاموا کسالی از نبی ** چون نیابد شاخ از بیخش طبی
Bu alamet, taş gibidir. Kısa keseyim de yoksulu, definesini onun hallerini söyleyeyim.2235
آتشین است این نشان کوته کنم ** بر فقیر و گنج و احوالش زنم
Her fidanı yakan ateşi gördün ya. Hayali yakan can ateşini de seyret.
آتشی دیدی که سوزد هر نهال ** آتش جان بین کزو سوزد خیال
Candan böyle bir ateş yalımlandı mı ne hayale aman vardır ne hakikate.
نه خیال و نه حقیقت را امان ** زین چنین آتش که شعله زد ز جان
O, her aslanın, her tilkinin düşmanıdır. “her şey helâk olur, ancak onun hakikati bâkidir.”
خصم هر شیر آمد و هر روبه او ** کل شیء هالک الا وجهه
Onun hakikatine var, varlığından geç. “Bismi” deki elif gibi kelimede kaybol.
در وجوه وجه او رو خرج شو ** چون الف در بسم در رو درج شو
O elif, Bismi’de gizlenmiştir. O, hem Bismi’de vardır, hem yoktur.2240
آن الف در بسم پنهان کرد ایست ** هست او در بسم و هم در بسم نیست
Böyle ulanmak için hazfedildi mi kelimede yok olur.
هم‌چنین جمله‌ی حروف گشته مات ** وقت حذف حرف از بهر صلات
O, ulanma içindir, be harfiyle sin harfi, onunla birbirine ulanmıştır. Fakat be harfiyle sin harfinin ulanması, elifin bulanmasına razı olmaz.
از صله‌ست و بی و سین زو وصل یافت ** وصل بی و سین الف را بر نتافت
Bu ulanmada, bu buluşmada bir harf bile sığmazsa artık sözü kısa kesmem lâzım benim.
چونک حرفی برنتابد این وصال ** واجب آید که کنم کوته مقال
Bir harf bile sin’le be’yi ayırıyor. Burada susmak, en lüzumlu bir şey.
چون یکی حرفی فراق سین و بیست ** خامشی اینجا مهمتر واجبیست
Elif, varlığından yok olmuştur ama o harfi olmaksızın da be’yle sin, elifi söyler durur.2245
چون الف از خود فنا شد مکتنف ** بی و سین بی او همی‌گویند الف
“Sen atmadın attığın vakit, o attı” âyeti Peygamberin varlığı olmadan inmiştir. Peygamber de kendi varlığından geçmiş, susmuş, Tanrı diliyle söylemeye koyulmuştur da ondan sonra “Allah dedi” demiştir.
ما رمیت اذ رمیت بی ویست ** هم‌چنین قال الله از صمتش بجست
İlâç, ilâç olarak kaldıkça tesirsizdir. Fakat içildi, yendi de varlığından geçti mi tesir eder.
تا بود دارو ندارد او عمل ** چونک شد فانی کند دفع علل
Ormanlar kalem olsa, denizler mürekkep olsa yine Mesnevi’nin biteceğini umma.
گر شود بیشه قلم دریا مداد ** مثنوی را نیست پایانی امید
Toprak oldukça ve kerpiç dökücü, toprağı karıp dört sopadan meydana gelen kalıba döktükçe bu kitabın şiiri de uzar gider.
چارچوب خشت‌زن تا خاک هست ** می‌دهد تقطیع شعرش نیز دست
Hatt3a toprak kalmasa, yapılan kerpiç kurusa yine onun denizi coşar, köpürür... Köpüklerden toprak düzer.2250
چون نماند خاک و بودش جف کند ** خاک سازد بحر او چون کف کند
Orman kalmasa, ağaçlar tükense ormanlık, bu sefer denizin içinden biter, baş gösterir.
چون نماند بیشه و سر در کشد ** بیشه‌ها از عین دریا سر کشد
Onun için sıkıntıları gideren o zat, “Bizim denizimizden zuhur eden sözleri rivayet edin. Bu hususta size bir teklif yoktur” dedi.
بهر این گفت آن خداوند فرج ** حدثوا عن بحرنا اذ لا حرج
Denizden dön, yüzünü karaya ko. Oyundan oyuncaktan bahset, çocuğa bu daha iyi!
باز گرد از بحر و رو در خشک نه ** هم ز لعبت گو که کودک‌راست به
Çocukluğunda oyunla oynarsa da yavaş yavaş akıl denizine âşina olur, o denize dalar, yüzer.
تا ز لعبت اندک اندک در صبا ** جانش گردد با یم عقل آشنا
Çocuk, oyunla akıllanır, oynaya oynaya aklı başına gelir onun. Oyun, görünüşte akla uymaz ama iş böyledir işte:2255
عقل از آن بازی همی‌یابد صبی ** گرچه با عقلست در ظاهر ابی