Aklı en üstün, anlayışı en keskin olan, kokudan anlar. Öbürüyse ancak dudağına, dişine değince fark eder.2585
آن که زیرک‌‌تر به بو بشناسدش ** و آن دگر چون بر لب و دندان زدش
Şeytan “Yiyin” diye bağırır ama o adamın dudağı zehri, boğazına varmadan reddeder.
پس لبش ردش کند پیش از گلو ** گر چه نعره می‌‌زند شیطان کلوا
Başka biri boğazına varınca anlar, bir başkası yer, bedenini berbat edince anlar.
و آن دگر را در گلو پیدا کند ** و آن دگر را در بدن رسوا کند
Zehir; diğer birisinde abdest bozarken yanış yapar; zaman zaman ciğerini delen bir acı peyda eder.
و آن دگر را در حدث سوزش دهد ** ذوق آن زخم جگر دوزش دهد
Bir başkasında zehrin eseri; günler, aylar geçtikten sonra görünür. Diğer birisinde ise ölümden ve Sûr üfürüldükten sonra meydana çıkar.
و آن دگر را بعد ایام و شهور ** و آن دگر را بعد مرگ از قعر گور
Eğer o kişiye mezarda mühlet verirlerse mutlaka mahşer günü azap ederler.2590
ور دهندش مهلت اندر قعر گور ** لا بد آن پیدا شود یوم النشور
Her otun, her şekerin zamanede bir oluş müddeti vardır.
هر نبات و شکری را در جهان ** مهلتی پیداست از دور زمان
Lâlin, güneşin tesiriyle renk, parlaklık ve letafet elde etmesi için yılların geçmesi gerektir.
سالها باید که اندر آفتاب ** لعل یابد رنگ و رخشانی و تاب
Alelâde otlar, iki ay içinde yetişir. Fakat kırmızı gül, ancak bir yılda yetişir gül verir.
باز تره در دو ماه اندر رسد ** باز تا سالی گل احمر رسد
Yüce ve Ulu Tanrı, bunun için eceli, yani her şeyin müddetini En’am sûresinde anlatmıştır.
بهر این فرمود حق عز و جل ** سوره الانعام در ذکر اجل
Bunu duydun ya; her kılın kulak kesilsin... Bu duyduğun âbıhayattır, afiyet olsun!2595
این شنیدی مو به مویت گوش باد ** آب حیوان است خوردی نوش باد
Bu söze söz deme, âbıhayat de. Bu sözü, eski harfler teninde yepyeni bir ruh olarak gör.
آب حیوان خوان مخوان این را سخن ** روح نو بین در تن حرف کهن
Arkadaş; başka bir nükte daha duy. Bu nükte can gibi hem apaçık, meydandadır, hem gayet ince ve gizli.
نکته‌‌ی دیگر تو بشنو ای رفیق ** همچو جان او سخت پیدا و دقیق
Bir yer olur ki bu yılan zehri, Tanrı’nın tasarruflarıyla gayet tatlı ve lezzetli bir hale gelir.
در مقامی هست هم این زهر مار ** از تصاریف خدایی خوش گوار
Bir yerde zehirdir, bir yerde ilâç... Bir yerde küfürdü, bir yerde tam lâyık ve yerinde.
در مقامی زهر و در جایی دوا ** در مقامی کفر و در جایی روا
Orada cana zarar verir ama burada derman kesilir.2600
گر چه آن جا او گزند جان بود ** چون بدین جا در رسد درمان بود
Su, koruk içinde ekşidir; fakat üzüme gelince tatlılaşır, güzelleşir.
آب در غوره ترش باشد و لیک ** چون به انگوری رسد شیرین و نیک
Sonra küpün içine girince acır, haram olur...Sirke olunca ne güzel katıktır!
باز در خم او شود تلخ و حرام ** در مقام سرکگی نعم الادام
Müridin, küstahlık ederek kâmil vlî ne yaparsa yapması lâyık değildir. Çünkü helva, hekime ziyan vermez ama hastaya ziyan verir. Soğuk ve kar, olmuş üzüme dokunmaz, fakat koruğa dokunur. Çünkü koruk, daha kemâle gelmemiştir; yoldadır; “ Liyağfire lekellâhu mâ tekaddeme min zenbike ve ma teahhar “ haline gelmemiştir
در معنی آن که آن چه ولی کند مرید را نشاید گستاخی کردن و همان فعل کردن که حلوا طبیب را زیان ندارد اما بیمار را زیان دارد و سرما و برف انگور را زیان ندارد اما غوره را زیان دارد که در راهست که ليغفر لک الله ما تقدم من ذنبک و ما تأخر
Velî, zehir yese bal olur, fakat talip yese aklı kararır zarara uğrar.
گر ولی زهری خورد نوشی شود ** ور خورد طالب سیه هوشی شود
Süleyman ”Rabbi hebli” demiş, yani “”Benden başkasına bu saltanatı verme.”
رب هب لی از سلیمان آمده ست ** که مده غیر مرا این ملک و دست
Yahut benden başkasına bu lûtufta, bu ihsanda bulunma” diye niyaz etmiştir. Bu hasede benzer ama değildir.2605
تو مکن با غیر من این لطف و جود ** این حسد را ماند اما آن نبود
Lâ yenbağı nüktesini candan oku. Benden sonra bu saltanatı kimseye verme sırrını onun nekesliğinden bilme.
نکته‌‌ی لا ينبغی می‌‌خوان به جان ** سر من بعدی ز بخل او مدان
Hattâ o, saltanatta yüzlerce zarar ve tehlike gördü. Cihan saltanatı, kıldan kıla, baştanbaşa can kaygısından, baş korkusundan ibarettir.
بلکه اندر ملک دید او صد خطر ** مو به مو ملک جهان بد بیم سر
Baş korkusuyla can ve din korkusu... Bize bunun gibi bir imtihan daha olamaz.
بیم سر با بیم سر با بیم دین ** امتحانی نیست ما را مثل این
Süleyman himmetli birisi gerektir ki bu yüz binlerce renkten, kokudan vazgeçsin.
پس سلیمان همتی باید که او ** بگذرد زین صد هزاران رنگ و بو
Kuvvet ve kudretiyle beraber o saltanatın dalgası Süleyman’ın bile nefesini tıkıyordu.2610
با چنان قوت که او را بود هم ** موج آن ملکش فرومی‌‌بست دم
Bu keder yüzünden üstüne toz, toprak konunca bütün cihan padişahlarına acıdı da.
چون بر او بنشست زین اندوه گرد ** بر همه شاهان عالم رحم کرد
Şefaat edip ”Bana verdiğin bu saltanatı, kemal sahibi olanlara da ver.
شد شفیع و گفت این ملک و لوا ** با کمالی ده که دادی مر مرا
Bu saltanatı, kerem edip kime verir, kime bağışlarsan Süleyman odur, o da benim.
هر که را بدهی و بکنی آن کرم ** او سلیمان است و آن کس هم منم
O benden sonra kimseye verme hükmüne dahil değildir; benimledir. Hattâ benimle ne demek? O kişi, davasız, nizasız benim” dedi.
او نباشد بعدی او باشد معی ** خود معی چه بود منم بی‌‌مدعی
Bunu anlatmak farzdır. Ama biz, yine karıkoca hikâyesine dönüyoruz.2615
شرح این فرض است گفتن لیک من ** باز می‌‌گردم به قصه‌‌ی مرد و زن
Arapla eşine ait hikâyenin sonu
مخلص ماجرای عرب و جفت او
Bir Muhlis’in (Çelebi Hüsameddin’in) gönlü, o karı ve koca hikâyesinin neticesini istemekte.
ماجرای مرد و زن را مخلصی ** باز می‌‌جوید درون مخلصی
Karıkoca hikâyesi, bir masaldan ibaret. Fakat onu nefsinle aklının misali bil.
ماجرای مرد و زن افتاد نقل ** آن مثال نفس خود می‌‌دان و عقل
Bu kadınla erkek nefisle akıldır. İyi kişiye de mutlaka lâzımdır, kötü kişiye de.
این زن و مردی که نفس است و خرد ** نیک بایسته ست بهر نیک و بد
Bu ikisi, toprak yurtta esir ve mahpusturlar. Gece gündüz savaşta macera içinde.
وین دو بایسته در این خاکی سرا ** روز و شب در جنگ و اندر ماجرا
Kadın durmadan evin ihtiyaçlarını ister, evin şerefini, yani eve lâzım olan ekmeği, yüceliği, hürmeti diler durur.2620
زن همی‌‌خواهد هویج خانگاه ** یعنی آب رو و نان و خوان و جاه
Nefis, kadın gibi her işe bir çare bulmak üzere gâh toprağa döşenir, tevazu gösterir; gâh ululuk diler, yücelir.
نفس همچون زن پی چاره‌‌گری ** گاه خاکی گاه جوید سروری
Aklınsa, bu düşüncelerden zaten haberi yoktur. Fikrinde Tanrı gamından başka bir şey yoktur.
عقل خود زین فکرها آگاه نیست ** در دماغش جز غم الله نیست
Hikâyenin içyüzü, bu tane ve tuzaktır, nefisle akıl arasındaki maceradır, fakat sen dış yüzünün tamamını dinle.
گر چه سر قصه این دانه ست و دام ** صورت قصه شنو اکنون تمام
Eğer yalnız mânaya ait anlatış kifayet etseydi âlem halkı, tamamı ile işten güçten kalır, âlemin nizamı bozulur giderdi.
گر بیان معنوی کافی شدی ** خلق عالم عاطل و باطل بدی
Sevgi, düşünce ve mânadan ibaret olsaydı senin oruç ve namazının zâhiri suretleri de kalmaz, yok olurdu.2625
گر محبت فکرت و معنیستی ** صورت روزه و نمازت نیستی
Dostların birbirine armağan sunmaları, dostluğa nazaran ancak görünüşe ait şeylerdir.
هدیه‌‌های دوستان با همدیگر ** نیست اندر دوستی الا صور
Fakat bu suretle o armağanlar, gönüllerde gizli bulunan sevgilere şahadet eder.
تا گواهی داده باشد هدیه‌ها ** بر محبتهای مضمر در خفا
Çünkü, ey ulu kişi, zâhiri iyilikler gizli sevgilere şahittir.
ز آن که احسانهای ظاهر شاهدند ** بر محبتهای سر ای ارجمند
Şahidin de bazen doğrucu, bazen yalancı olur. Sarhoş, bazen şaraptan olur, bazen de ayrandan!
شاهدت گه راست باشد گه دروغ ** مست گاهی از می و گاهی ز دوغ
Ayran içen de kendisini sarhoş gösterebilir. Gürültü eder, sarhoş görünür.2630
دوغ خورده مستیی پیدا کند ** های و هوی و سر گرانیها کند
O murai de, kendisini muhabbet sarhoşu sansınlar diye oruçlu görünür, namaz kılar.
آن مرایی در صیام و در صلاست ** تا گمان آید که او مست ولاست
Surete ait işlerden meydana gelen şey bambaşkadır. Fakat gönülde gizli olan şeye alâmettir.
حاصل افعال برونی دیگر است ** تا نشان باشد بر آن چه مضمر است
Ya Rabbi, duamızı kabul et, bize bu temyizi ver de o eğri, yalancı alâmeti,doğrusundan ayırt edelim.
یا رب آن تمییز ده ما را به خواست ** تا شناسیم آن نشان کژ ز راست
Hiç, bu temyize nasıl malik olur? Tanrı nuru ile bakar, görürse o zaman bu temyizi elde eder.
حس را تمییز دانی چون شود ** آن که حس ینظر بنور الله بود