“Bu kırba bizim kırbamız, deve de bizim devemiz. Fakat Zenci köle ne oldu ki?
راویه‌ی ما اشتر ما هست این ** پس کجا شد بنده‌ی زنگی‌جبین
Bu uzaktan gelen, ay’ın on dördü gibi bir delikanlı… Yüzünün nuru, balkıyıp durmakta… Gündüzü bile nursuz bırakmakta.
این یکی بدریست می‌آید ز دور ** می‌زند بر نور روز از روش نور
Kölemiz nerede? Acaba birisi mi öldürdü, yoksa kurt mu paraladı da öldü?” demeye başladı.3180
کو غلام ما مگر سرگشته شد ** یا بدو گرگی رسید و کشته شد
Köle yanına gelince “Sen kimsin?” Yemenli misin, Türk müsün?
چون بیامد پیش گفتش کیستی ** از یمن زادی و یا ترکیستی
Söyle, doğru söyle… Kölemi ne yaptın? Öldürdüysen gizleme, hileye sapma!” dedi.
گو غلامم را چه کردی راست گو ** گر بکشتی وا نما حیلت مجو
Köle dedi ki: “Öldürmüş olsam yanına nasıl gelirim,
گفت اگر کشتم بتو چون آمدم ** چون به پای خود درین خون آمدم
Kendi ayağımla kanımı döktürmeye gelir miyim hiç?
کو غلام من بگفت اینک منم ** کرد دست فضل یزدان روشنم
Bey, “Hey ne söylüyorsun, kölem nerede benim? Doğruyu söylemekten başka çare yok, kurtulamazsın elimden “ dedi.3185
هی چه می‌گویی غلام من کجاست ** هین نخواهی رست از من جز براست
Köle dedi ki: “Köleyle arandaki sırları birer birer tamamıyla söyleyeyim…
گفت اسرار ترا با آن غلام ** جمله وا گویم یکایک من تمام
Beni satın aldığın zamandan şimdiye kadar ne gelmiş geçmişse anlatayım da,
زان زمانی که خریدی تو مرا ** تا به اکنون باز گویم ماجرا
Kapkara vücudumdan bir sabah açılmış olmakla beraber senin kölen olduğumu anla!”
تا بدانی که همانم در وجود ** گرچه از شبدیز من صبحی گشود
Kölenin rengi değişti ama tertemiz ruhun rengi yoktur ki… Ruhun ne rengi vardır, ne unsurlara bağlıdır, ne toprağa mensuptur!
رنگ دیگر شد ولیکن جان پاک ** فارغ از رنگست و از ارکان و خاک
Yalnız teni tanıyanlar, bizi çabucak kaybederler… Su içenler, tulumu da bırakırlar, küpü de!3190
تن‌شناسان زود ما را گم کنند ** آب‌نوشان ترک مشک و خم کنند
Fakat canı tanıyanların sayılarla işleri yoktur. Onlar, keyfiyetsiz ve kemiyetsiz olan denize gark olmuşlardır!
جان‌شناسان از عددها فارغ‌اند ** غرقه‌ی دریای بی‌چونند و چند
Can ol da can yoluyla canı tanı! Görüş dostu ol, kıyas oğlanı değil!
جان شو و از راه جان جان را شناس ** یار بینش شو نه فرزند قیاس
Melekle akıl, aynı yaradılıştadır hikmeti var da iki suret oldu.
چون ملک با عقل یک سررشته‌اند ** بهر حکمت را دو صورت گشته‌اند
Melek, kuş gibi kanatlı olmuş; akıl, kanadı bırakmış, nura bürünmüştür.
آن ملک چون مرغ بال و پر گرفت ** وین خرد بگذاشت پر و فر گرفت
Hulâsa ikisini de manası aynı olduğundan, ikisinin de hakikati bir olduğundan o iki güzel, birbirlerine arka olmuşlar, birbirlerine yardımcı kesilmişlerdir.3195
لاجرم هر دو مناصر آمدند ** هر دو خوش رو پشت همدیگر شدند
Melek de Hakk’ı bulmuştur, akıl da. Her ikisi de Âdem’ yardımda bulunmuş, her ikisi de Âdem’e secde etmiştir.
هم ملک هم عقل حق را واجدی ** هر دو آدم را معین و ساجدی
Nefisle Şeytan’sa ezelden bir olduğundan Âdem’e düşmandır, ona haset edip durur.
نفس و شیطان بوده ز اول واحدی ** بوده آدم را عدو و حاسدی
Âdem’i bedenden ibaret gören ondan kaçmış ona secde etmemiştir. Fakat onu emniyete mahzar olmuş bir nur olarak gören, karşısında eğildi, secde etti.
آنک آدم را بدن دید او رمید ** و آنک نور متمن دید او خمید
Melekle aklın… O ikisinin gözleri Âdem’i görüp nurlandı. Şeytan’la nefsin… Bu ikisinin gözleri, Âdem’i ancak toprak olarak gördü.
آن دو دیده‌روشنان بودند ازین ** وین دو را دیده ندیده غیر طین
Bu anlatışım da işte kara saplanmış eşek gibi kalakaldı. Yahudi’ye İncil okunamaz ki!3200
این بیان اکنون چو خر بر یخ بماند ** چون نشاید بر جهود انجیل خواند
Şia’ya Ömer’den bahsedilebilir mi? Sağırın yanında kopuz çalınabilir mi?
کی توان با شیعه گفتن از عمر ** کی توان بربط زدن در پیش کر
Fakat köyün bir bucağında tek bir adam bile varsa bu hayhuyum kâfidir, o anlatmıştır ya, yeter!
لیک گر در ده به گوشه یک کسست ** های هویی که برآوردم بسست
Anlatılması icap eden şeyi taşlar, kerpiçler bile dile gelir de anlayana adamakıllı anlatır!
مستحق شرح را سنگ و کلوخ ** ناطقی گردد مشرح با رسوخ
Allah, göklerden, yerlerden, ârazdan, âyandan ne verdi ve ne yarattıysa hepsini de ihtiyaca karşılık olarak vermiş, yaratmıştır. Bir şeye muhtaç olmalı, o ihtiyacı elde etmeli ki Allah ihsan etsin. “Allah, bunalan kişinin duasını kabul eder.” Bunalma, bir şeye hak kazanmış olmaya şahittir.
بیان آنک حق تعالی هرچه داد و آفرید از سماوات و ارضین و اعیان و اعراض همه باستدعاء حاجت آفرید خود را محتاج چیزی باید کردن تا بدهد کی امن یجیب المضطر اذا دعاه اضطرار گواه استحقاقست
Küçücük bir çocuk olan İsa’yı dile getirip konuşturan, Meryem’in derde düşüp niyaz etmesidir.
آن نیاز مریمی بودست و درد ** که چنان طفلی سخن آغاز کرد
Meryem’in cüz’ü olan İsa, Meryem’in diliyle değil, kendi diliyle onun yerine söz söyledi. Senin cüz’ünün cüz’ü de gizlice söz söyler durur.3205
جزو او بی او برای او بگفت ** جزو جزوت گفت دارد در نهفت
A kişi, elin, ayağın sana şahit olur. Niceye bir münkirliğe el sunacak, ayak atacaksın?
دست و پا شاهد شوندت ای رهی ** منکری را چند دست و پا نهی
Anlatılanı anlamaya, söyleneni dinlemeye liyakatin yoksa söz söyleyenin söyleme kabiliyeti seni görür anlar… Yatar, uyur!
ور نباشی مستحق شرح و گفت ** ناطقه‌ی ناطق ترا دید و بخفت
Arayan, aradığını bulsun diye yerden ne biterse ihtiyaç sahibi için biter
هر چه رویید از پی محتاج رست ** تا بیابد طالبی چیزی که جست
Allah, gökleri yarattıysa ihtiyaçları gidersin diye yarattı.
حق تعالی گر سماوات آفرید ** از برای دفع حاجات آفرید
Nerede dert varsa deva oraya gider, nerde yoksulluk varsa nimet oraya varır.3210
هر کجا دردی دوا آنجا رود ** هر کجا فقری نوا آنجا رود
Müşkül neredeyse cevap oradadır, gemi neredeyse su orada!
هر کجا مشکل جواب آنجا رود ** هر کجا کشتیست آب آنجا رود
Suyu az ara, susuzluğu elde et de sular yukardan da coşsun, aşağıdan da fışkırsın!
آب کم جو تشنگی آور بدست ** تا بجوشد آب از بالا و پست
Boğazcağızı nazik yavrucak doğmasaydı onu besleyecek süt nasıl olur da memeden akardı?
تا نزاید طفلک نازک گلو ** کی روان گردد ز پستان شیر او
Yürü, bu inişlerde, bu yokuşlarda koş da susa hararetlen!
رو بدین بالا و پستیها بدو ** تا شوی تشنه و حرارت را گرو
Ey ulu er, ondan sonra havadaki arı(gibi) bulutlardaki ırmakların sesini iç!3215
بعد از آن بانگ زنبور هوا ** بانگ آب جو بنوشی ای کیا
İhtiyacın, otlardan, sebzelerden az mı ki suyun önünü keser, sebzelere akıtırsın…
حاجت تو کم نباشد از حشیش ** آب را گیری سوی او می‌کشیش
Suyun kulağını çeker, kurumuş nebatlar yeşersin, gelişsin diye o tarafa yürütürsün.
گوش گیری آب را تو می‌کشی ** سوی زرع خشک تا یابد خوشی
Cevherleri gizli olan can ekinleri için de Kevser suyuyla dolu rahmet bulutları var. Susuz kal, susa da sana “Onları Rableri sular” hitabı gelsin…
زرع جان را کش جواهر مضمرست ** ابر رحمت پر ز آب کوثرست
Allah, doğrusunu daha iyi bilir!
تا سقاهم ربهم آید خطاب ** تشنه باش الله اعلم بالصواب
Kâfir karısının, süt emer çocuğuyla Mustafa aleyhisselâm’ın yanına gelmesi ve çocuğun, Rasûl sallallâhu aleyhi vesellem’in mucizesiyle İsa gibi dile gelip konuşması
آمدن آن زن کافر با طفل شیرخواره به نزدیک مصطفی علیه السلام و ناطق شدن عیسی‌وار به معجزات رسول صلی الله علیه و سلم
Yine o köyden bir kâfir karısı Peygamber’i sınamak için koşa koşa,3220
هم از آن ده یک زنی از کافران ** سوی پیغامبر دوان شد ز امتحان
Eşeğiyle beraber yanına geldi, kucağında da iki aylık bir çocuk vardı.
پیش پیغامبر در آمد با خمار ** کودکی دو ماه زن را بر کنار
Çocuk, Peygamber’e “Allah, sana selâm söyledi Ya Rasûllâllah, sana geldik işte” dedi.
گفت کودک سلم الله علیک ** یا رسول الله قد جنا الیک
Anası kızgınlıkla “Sus be, bu şahadeti kulağına kim üfürdü?
مادرش از خشم گفتش هی خموش ** کیت افکند این شهادت را بگوش
A yumurcak, bunu sana kim söyledi de böyle dilin açıldı, söyleyip duruyorsun?” dedi.
این کیت آموخت ای طفل صغیر ** که زبانت گشت در طفلی جریر
Çocuk dedi ki: “Evvelâ Allah, sonra da Cebrail! Ben, bu sözde Cebrail’e ahenk uyduruyorum.“3225
گفت حق آموخت آنگه جبرئیل ** در بیان با جبرئیلم من رسیل
Kadın “Nerede Cebrail?” deyince çocuk dedi ki: “Nah; başının üstünde. Görmüyor musun? Kafanı kaldır da bir yukarıya bak!
گفت کو گفتا که بالای سرت ** می‌نبینی کن به بالا منظرت
Cebrail, başının üstünde duruyor; bana yüz çeşit delil olmakta!“
ایستاده بر سر تو جبرئیل ** مر مرا گشته به صد گونه دلیل